طراحی پرسشنامه — گام به گام و به زبان ساده
«پرسشنامه» (Questionnaire) ابزاری برای جمع‌آوری داده‌ها برای اجرای طرح‌های تحقیق و مطالعات آماری است. اطلاعات مربوط به جامعه یا نمونه آماری توسط پرسشنامه دریافت می‌شود. به همین جهت طراحی پرسشنامه به شکلی که دقیق بوده و داده‌های مورد نیاز محقق را ثبت کند، از اهمیت زیادی برخوردار است. در این نوشتار به نکاتی در مورد نحوه طراحی پرسشنامه می‌پردازیم که رعایت کردن آنها، به محقق اطمینان می‌دهد که نتایج حاصل از عملیات جمع‌آوری اطلاعات، قابل اطمینان است.
فر فرانسیس گالتون» (Sir Francis Galton)، دانشمند و محقق انگلیسی، مطرح شد و از آن برای تحقیقات مربوط به انسان شناسی و تهیه آمار از پدیده‌های اجتماعی در اواخر سال‌های 1800 استفاده کرد. در حقیقت پرسشنامه ستون فقرات هر نظرسنجی و موفقیت آن وابسته به پرسشنامه و نحوه طراحی آن است.
به عنوان یک تعریف ابتدایی، می‌توان پرسشنامه را لیستی از سوالات شفاهی یا نوشتاری در نظر گرفت که توسط یک پرسشگر یا پاسخ‌دهنده تکمیل شده است تا نسبت به یک یا چند فرضیه در یک طرح تحقیق، اطلاعاتی جمع‌آوری شود.
پرسشنامه، اصلی‌ترین ابزار جمع آوری داده‌های اولیه چه از لحاظ «کمی» (Quantitative) و چه از لحاظ «کیفی» (Qualitative) است. در پرسشنامه‌ها داده‌ها به روشی استاندارد جمع آوری شده و به این ترتیب سازگاری درونی و انسجام در اطلاعات ثبت شده بوجود خواهد آمد. به این ترتیب نتایج حاصل از اجرای طرح تحقیق آماری روی چنین داده‌هایی، قابل اعتماد و ارزشمند خواهد بود.
پرسشنامه باید یک هدف مشخص داشته باشید که هم راستا به اهداف تحقیق بوده و باید از همان ابتدا مشخص شود که چگونه از داده‌های جمع‌آوری شده استفاده خواهد شد. این امر به صرفه‌جویی در منابع و سرعت اجرای طرح تحقیق کمک شایانی می‌کند.
اجرای طرح تحقیق به کمک پرسشنامه می‌تواند بسیار ارزان و در زمان کوتاه صورت گیرد. این موضوع از مزایای اصلی استفاده از پرسشنامه‌ها محسوب می‌شود که در هنگام طراحی پرسشنامه باید به آن توجه داشت.
تضمین به پاسخ‌دهندگان در مورد قانون حفظ حریم خصوصی به آنان این اطمینان را می‌دهد که پاسخ‌های آنها به ضررشان نخواهد بود و در نتیجه صادقانه پاسخ خواهند داد زیرا می‌دانند که هویت آنها پنهان است و راز داری حفظ می‌شود.
به منظور جمع آوری اطلاعات مفید و مرتبط با یک طرح تحقیق آماری ضروری است که توجه دقیق به طراحی پرسشنامه صورت گیرد. به منظور طراحی پرسشنامه مناسب، تفکر و تلاش همچنین برنامه‌ریزی امور، باید به شکل دقیق صورت گیرد. مراحل طراحی یک پرسشنامه موثر به صورت زیر است.
- تعیین اهداف و نیازهای اولیه طرح و در نظر گرفتن داده‌های مورد نیاز متناسب با آنها
- تهیه محتوای سوالات، جمله‌بندی و قالب مناسب برای دریافت پاسخ‌ها
- در نظر گرفتن توالی و چیدمان سوالات هنگام طراحی پرسشنامه
- آزمون اولیه پرسشنامه به منظور شناسایی مشکلات و ایجاد نسخه‌های اصلاح شده
- ارائه و به کارگیری طراحی پرسشنامه نهایی
تصویر زیر مراحل و گام‌های طراحی پرسشنامه را به خوبی نشان داده است.
انواع سوالات نظرسنجی در طراحی پرسشنامه
روش‌های مختلفی برای دریافت پاسخ‌های سوالات طرح شده در پرسشنامه وجود دارد. معمولا به هر یک از این سوالات، یک «گویه» (Questionnaire item) گفته می‌شود که پاسخ‌دهنده، ممکن است به طور تشریحی یا انتخاب گزینه‌ای خاص، به آن جواب دهد. حدود چهار نوع مختلف برای طراحی پرسشنامه و گزینه‌های پاسخ وجود دارد که در ادامه آنها را معرفی کرده و در مورد هر یک توضیحاتی ارائه خواهیم کرد.
- سوالات همساز (Contingency Questions) با قالب آبشاری (Cascade format)
- سوالات ماتریس (Matrix Questions)
- سوالات بسته (Closed-ended Questions)
- سوالات باز (Opend-ended Questions)
سوالات همساز با قالب آبشاری
سوالی که فقط در صورت پاسخ دادن پاسخ دهنده به یک یا چند سوال قبلی، قابل دسترس باشد، سوالات همساز با قالب آبشاری گفته می‌شود. به این ترتیب انتخاب پاسخ به یک سوال وابسته به سوالات دیگر خواهد بود و نتایج با یکدیگر همبستگی خواهند داشت. برای مثال پرسیدن تجربه «درمان بریس» در کودکانی که تحت درمان ارتودنسی قرار نگرفته‌اند امری بی‌مورد محسوب می‌شود در نتیجه چنین پرسشی مورد نداشته و این سوال فقط برای کسانی که تحت درمان قرار داشته‌اند، ضروری محسوب می‌شود.
واضح است که سوالات همساز با این پرسش، در ادامه ظاهر شده و در رابطه با نحوه درمان و غیره خواهد بود.
سوالات ماتریسی
در این گونه سوالات، دسته‌های پاسخ یکسانی به یک یا چند سوال اختصاص می‌یابد. به این ترتیب سوالات در زیر یکدیگر قرار گرفته و پاسخ‌ها به صورت ستون‌هایی برابر هر یک دیده میشوند. در این حالت بخش پاسخ‌ها تشکیل یک ماتریس می‌دهند که به پاسخ‌دهنده، امکان انتخاب یک گزینه را از هر سطر ماتریس فراهم می‌کنند. این گونه طرح سوال، به منظور سرعت‌بخشی به پر کردن پرسشنامه کمک کرده و فضای صفحه کاری را کاهش می‌دهند. در تصویر زیر یک نمونه از این گونه سوالات را مشاهده می‌کنید.https://beta.kaprila.com/a//templates_ver2/templates.php?ref=blog.faradars&id=string-1&t=string&w=760&h=140&cid=2993631,2994057,2994067&wr=special,random,random&pid=54
این گونه پرسشنامه‌ها اغلب در طرح‌های بررسی سیستم‌های با رویکرد رفتاری (Behavioral Approach System- BAS) یا سیستم‌های پیش‌گیری (Behavioral Avoidance) مورد استفاده قرار می‌گیرد.
سوالات بسته
در این گونه پرسشنامه‌ها، پاسخ‌های آزمودنی‌ها (افرادی که مورد بررسی قرار گرفته‌اند) محدود به یک مجموعه پاسخ ثابت است. بسیاری از متغیرهای مربوط به مقیاس‌ها یا سطوح سنجش از طریق سوالات با پاسخ بسته جمع‌آوری میشوند. برای مثال می‌توان به سوالاتی اشاره کرد که پاسخ‌هایی به شکل زیر دارند.
- بله / خیر: پاسخ دهنده به سوالات با دو گونه «بله» یا «خیر» سروکار دارد. برای مثال طرح سوال «آیا تا به حال به دندانپزشک مراجعه کرده اید؟» با گزینه بله یا خیر پاسخ داده می‌شود.
- گزینه چندگانه: پاسخ دهنده گزینه‌های مختلفی برای انتخاب در اختیار دارد. برای مثال، پاسخ «این محصول را چگونه ارزیابی می‌کنید» با گزینه‌های «عالی»، «خوب»، «متوسط» یا «ضعیف»، مطرح خواهد شد.
- سوالات مقیاس پذیر: در این حالت پاسخ‌ها به صورت پیوسته درجه‌بندی میشوند. مثلا، «میزان کیفیت محصول را از بین ۱ تا ۱۰ انتخاب کنید» از این دسته محسوب می‌شود. مشخص است که مقیاس یا طیف لیکرت (Likert) نیز در این گروه قرار می‌گیرد زیرا فاصله بین مقادیر آن یکسان است.
نکته: مقیاس Likert مقیاسی روان سنجی است که معمولاً در تحقیقاتی مرتبط با علوم اجتماعی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
برای مثال «آیا از آرایش دندان‌های فرزندتان راضی هستید؟» باید با پاسخی به شکل یکی از گزینه‌های (1) «کاملاً مخالفم»، (2)، «مخالفم» (3)، «نمی‌دانم» (4)، «موافق» (5)، «کاملاً موافقم» همراه شود.
سوالات باز
گزینه‌ها یا دسته‌های از پیش تعریف شده یا پیشنهادی برای سوالات باز وجود ندارد. پاسخ دهنده بدون اینکه گزینه‌هایی در اختیارش باشد، با کلمات خود پاسخ می‌دهد. این دسته سوالات به گونه‌های مختلفی طبقه‌بندی میشوند که در ادامه به طور خلاصه توصیف شده‌اند.
«کاملاً بدون ساختار»، «عبارت کامل»، «بیان توصیفی و تشریحی»، «تکمیل یک تصویر» یا «آزمون تصور موضوعی» تقسیم‌بندی میشوند.
- کاملاً بدون ساختار (Completely unstructured): «نظر شما در مورد پرسشنامه چیست؟»
- کامل کردن با کلمه (Word association): اغلب به صورت پر کردن جای خالی در یک عبارت یا پاسخ‌های یک کلمه‌ای به یک پرسش اطلاعات ثبت و جمع‌آوری میشوند. مثلا اگر مصاحبه‌گر عبارت «سرد» را بگوید، پاسخ‌دهنده می‌تواند بگوید گرم و یا موارد مشابه آن را به عنوان پاسخ ارائه دهد.
- کامل جمله (Sentence completion): پاسخ‌دهندگان یک جمله ناقص را به کمک یک کلمه یا عبارت، کامل می‌کنند. به عنوان مثال، «مهمترین اولویت من برای خرید خانه جدید است. . . ».
- کامل کردن داستان (Story completion): پاسخ دهندگان عبارت‌های ناقص در یک داستان مرتبط با موضوع یا هدف تحقیق را تکمیل کرده و کل داستان را کامل می‌کند.
- تکمیل تصویر (Picture completion): پاسخ دهندگان جای خالی خود را پر می‌کنند.
- آزمون تصور موضوعی (Thematic apperception test): در این گونه پاسخ‌ها، فرد آزمودنی، به تصویری نگاه کرده و سعی در توصیف آن می‌کند. حتی ممکن است در مورد اتفاقی که در تصویر رخ خواهد داد، توضیحاتی ارائه کند.
جدول مقایسه سوال‌های پاسخ-بسته و پاسخ-باز برای اندازه‌گیری یک موضوع
| سوال با پاسخ بسته | سوال با پاسخ باز |
| آیا با یکی از وسایل «خودرو شخصی»، «اتوبوس» یا «پیاده‌روی» به محل کار خود می‌روید؟ | چگونه و با چه وسیله نقلیه‌ای به محل کار خود می‌روید؟ |
| آیا رابطه خوبی با رییس خود در محل کار دارید؟ | رابطه خود با رییس را در چند جمله توصیف کنید. |
| آیا نتیجه سفر تجاری شما، سودآور بود؟ | برای سودآوری در سفرهای تجاری، چگونه هزینه‌ها را مدیریت می‌کنید؟ |
| آیا مذاکره موفقی داشتید؟ | جلسه مذاکره چگونه گذشت؟ |
همانطور که در جدول بالا مشاهده می‌کنید، ممکن است سوالات متفاوتی در پرسشنامه به کار رود که همه آنها به یک هدف یا اندازه مرتبط هستند.
تمامی تحقیقات و برنامه‌ریزی‌ها، امروزه به واسطه داده و اطلاعات گردآمده از بین جامعه صورت می‌گیرد. ابزارهای جمع‌آوری اطلاعات در حوزه‌های علوم اجتماعی و رفتاری و حتی علوم پزشکی نیز اهمیت پیدا کرده‌اند. در فرادرسی که لینک آن را در ادامه متن مشاهده می‌کنید، ملاحظاتی که هنگام طراحی پرسشنامه در این حوزه‌ها باید در نظر گرفته شود، شرح و آموزش داده شده است.
- ویژگیهای ایده‌آل در طراحی پرسشنامه
یک پرسشنامه باید ویژگیهای مختلفی داشته باشد که اصلی و مهمترین آنها به صورت فهرست‌وار در ادامه دیده می‌شود.
- با زبان ساده و مشخص تشکیل شده باشد. وجود جمله‌های کوتاه و قاطع از ویژگیهای یک پرسشنامه خوب است.
- در هر سوال به دنبال اندازه‌گیری یک ویژگی باشید. پس باید در هر سوال یک بعد از ابعاد هدف مورد نظر، سنجیده شود.
- برای سوالات چند گزینه‌ای (بسته) یک پاسخ درست و دقیق ارائه دهید.
- تمام شرایط و گزینه‌های احتمالی برای پاسخ را در پرسشنامه لحاظ کنید.
- در صورت امکان گزینه‌های انحصاری برای پاسخ سوالات به سوالات بسته در نظر بگیرید.
- در پاسخ‌ها تنوع ایجاد کنید.
- مطلوبیت اجتماعی را به حداقل برسانید. به این معنی که پاسخ دهنده احساس نکند با انتخاب گزینه‌ای خاص، از لحاظ اجتماعی پذیرفته خواهد شد.
بهره‌گیری از این خصوصیات، هنگام طراحی پرسشنامه باعث می‌شود، نتایج بدست آمده از جمع‌آوری پاسخ‌های مربوطه قابل اعتماد و با درصد زیادی، معتبر باشند.
جنبه های اصلی پرسشنامه
هنگام طراحی پرسشنامه سه جنبه اصلی را همیشه در نظر بگیرید. این عوامل باعث ساده‌تر شدن و همچنین درک بهتر پاسخ‌دهنده به پرسشنامه‌ها خواهد شد.
- فرم کلی
- ترتیب سوال‌های پرسشنامه
- فرمول بندی سوال‌ها
فرم کلی (General Form)
یک پرسشنامه می‌تواند دارای ساختار بوده یا بدون ساختار به کار رود. پرسشنامه ساخت‌یافته شامل سوالات مشخص، ملموس و از پیش تعیین شده وجود دارد. سوالات دقیقاً با همان شکلی درک میشوند که هدف پرسشگر بوده. یک پرسشنامه کاملاً ساختاریافته است اگر در آن، تمام سوالات و پاسخ‌ها مشخص شده باشد و برداشت‌های متفاوت در واژه‌های آن از طرف پاسخ دهندگان به حداقل ممکن برسد. برای مثال «آیا گواهینامه رانندگی دارید؟ ( ) بله – () خیر» یک سوال ساخت‌یافته است. دقت کنید که داخل پرانتز‌ها با علامت پر خواهد شد.
ولی زمانی که این خصوصیات در پرسشنامه نباشد، آن را به عنوان یک پرسشنامه غیرساختاری یا بدون ساختاری می‌شناسیم. مصاحبه براساس یک پرسشگر از نوع پرسشنامه غیرساختاری محسوب می‌شود. به این ترتیب خروجی حاصل از پرسشنامه به نظر پرسشگر و نقطه نظرات او تمایل داشته و ممکن است یک دیدگاه را به پاسخ‌دهنده دیکته کند. برای مثال «چگونه می توان پوسیدگی دندان را متوقف کرد؟» از دید یک پرسشگر که در طرح تحقیق برای فروش یک خمیر دندان خاص اشتغال دارد، در پاسخ‌ها اثرگذار خواهد بود.
ترتیب سوال‌های پرسشنامه
توالی سوالات باید واضح و روان باشد. توالی مناسب سوال‌ها بطور قابل توجهی پاسخ‌های تصادفی یا شانس را کاهش می‌دهد. به این ترتیب نتایج حاصل از فرد پاسخ دهنده سوء تعبیر نخواهد شد. بخصوص چند مورد اول سوالات از اهمیت ویژه‌ای هنگام طراحی پرسشنامه برخوردار هستند زیرا احتمالاً بر نگرش پاسخ‌دهنده و درک اهمیت کار تاثیرگذار است. بنابراین در پرسش‌های اولیه در یک پرسشنامه، از به کار بردن سوالاتی مانند زیر پرهیز کنید.
- سوالاتی که به شدت حافظه را تحت فشار قرار می‌دهند.
- سوالات با شخصیت فرد مرتبط هستند.
- سوالات مربوط به ثروت شخصی.
سوال نسبتاً دشوار و شخصی باید در انتهای پرسشنامه قرار گیرند. بنابراین، ترتیب سوالات معمولاً باید با سوالات عمومی شروع شده و به سوالات تخصصی میل پیدا کند.
فرمول‌بندی و تنظیم سوالات
سوال باید بسیار واضح و بی‌طرفانه (نااریب- Unbiased) باشد تا تصور مغرضانه بودن پرسش‌ها مطرح نشود. به طور کلی سوالات باید استانداردهای زیر را داشته باشند.
- به راحتی قابل درک برای عموم مردم باشند.
- ساده و کوتاه مطرح شده باشند.
- باید در یک سوال، فقط یک موضوع را مطرح یا مفهومی را منتقل کرد.
- منطبق با شیوه تفکر پاسخگو بوده و تا حد امکان با دغدغه فکری او مطابقت داشته باشد.
- باید از کلمات کنایه‌آمیز و دارای معانی متعدد اجتناب شود.
- کلمات توهین آمیز، عبارت‌های عاطفی و القاء یک احساس، نباید در پرسشنامه به کار رود.
در ادامه رویکردهای مختلف برای جمع‌آوری اطلاعات از طریق پرسشنامه‌های طراحی شده را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
روش جمع‌آوری پاسخ پرسشنامه
یک محقق به منظور جذب و جمع‌آوری داده‌های پرسشنامه نیاز به تکنیک‌های مختلف دسترسی به مخاطب یا پاسخ‌دهنده دارد. در این قسمت این روش‌ها را بازگو کرده و در مورد هر یک توضیحاتی ارائه خواهیم کرد. این رویکردها مطابق فهرست زیر معرفی شده‌اند.
- مصاحبه حضوری
- مصاحبه تلفنی
- سوال پستی یا ارسال و دریافت به صورت نامه
- طرح سوال اینترنتی
مصاحبه حضوری
مصاحبه‌های شخصی، نظرسنجی‌هایی است که به صورت شخصی توسط مصاحبه کننده انجام می‌شود که معمولاً به سراغ شخص مورد نظر می‌رود.
مزایا: نرخ پاسخ بالا در این روش وجود دارد، زیرا مصاحبه‌گر می‌تواند پاسخ دهنده را نسبت به ارائه جواب ترغیب کند یا ابهامات را در صورت لزوم رفع کند. کنترل بر انتخاب پاسخ دهنده، می‌تواند با صرف زمان بیشتر و در نتیجه دقت در پاسخ‌ها بشود.
معایب: هزینه‌های زیاد، وقت‌گیر بودن، الزامات اداری به منظور انتخاب و آموزش مصاحبه کنندگان، هزینه‌های مسافرت و تماس با پاسخ دهندگان در این روش زیاد است.
مصاحبه تلفنی
نظرسنجی‌های تلفنی معمولاً از یک دفتر مرکزی انجام میشوند که مصاحبه‌گر با خانواده‌ها یا اعضای منتخب مشاغل تماس تلفنی برقرار می‌کنند.
مزایا: میزان پاسخگویی خوب، سریع، کنترل بر پاسخگو. اگر لیستی جامع از جمعیت هدف موجود و در دسترس باشد، احتمال به دست آوردن یک نمونه عالی وجود دارد.
نقاط ضعف: سوالات باید کوتاه و ساده باشند، نمی‌توان برای وقفه‌های پیش‌آمده حین تماس تلفنی در خانه/دفتر کار کنترلی ایجاد کرد یا حداقل جلوگیری از آن کاری دشوار است. افراد مصاحبه شده در خانه یا محل کار باید وقت اضافی برای آموزش در مورد نحوه پاسخگویی به سوالات داشته باشند. نظارت بر مصاحبه کنندگان و پاسخ‌دهندگان دشوار است.https://beta.kaprila.com/a//templates_ver2/templates.php?ref=blog.faradars&id=string-3&t=string&w=760&h=140&cid=2993631,2993832,2993866&wr=special,random,random&pid=59
سوالات پستی
در این حالت، از طریق پست، برگه پرسشنامه ارسال شده و نتایج نیز از همین طریق دریافت می‌شود. انتخاب جامعه یا نمونه آماری از طریق آدرس‌های پستی صورت می‌گیرد.
مزایا: میزان پاسخگویی خوب با پیگیری دقیق، به دست آوردن جمعیت ذکر شده نسبتاً آسان، سادگی برای مدیریت هزینه از مزایای این روش محسوب می‌شود. بعلاوه می‌تواند منطقه جغرافیایی گسترده‌تری را پوشش داده و کنترل بیشتری نیز روی جامعه هدف داشت. انتخاب حجم نمونه گسترده‌تر امکان‌پذیر بوده و نمونه‌ها به راحتی در دسترس هستند.
معایب: ممکن است پرسشنامه به شخص دیگری داده شده و تکمیل گردد یا حتی ممکن است پرسشنامه به پاسخ دهنده مورد نظر نرسد. طراحی پرسشنامه برای سوالات پستی دشوارترین نوع محسوب شده و تفسیر برای سوالات باز وجود دارد.
سوالات اینترنتی
نظرسنجی‌های اینترنتی نوعی نظر سنجی مکتوب محسوب می‌شود. پاسخ دهندگان هنگامی که از طریق پست الکترونیکی برای شرکت در نظرسنجی دعوت میشوند با یک صفحه وب مواجه شده که باید براساس آن پاسخ‌های خود را انتخاب کنند.
مزایا: جدول بندی سریع توسط برخی از محصولات نرم افزاری (مانند اکسل) اجازه می‌دهد تا پرسشنامه با سوالات بسته با سرعت دسته‌بندی و پردازش شوند. همچنین از سوگیری و تحریف مصاحبه‌گر نیز اجتناب شده و پاسخ‌ها بعید است تحت تأثیر مطلوبیت اجتماعی قرار بگیرند. بنابراین به راحتی قابل اجرا بوده و نسبتاً کم هزینه محسوب میشوند.
معایب: اطلاعات منتقل شده از طریق اینترنت ممکن است محرمانه و رمزنگاری شده، نباشند. از طرفی کنترل ضعیف بر انتخاب پاسخ دهنده، پیگیری در بررسی‌های آتی را دشوار می‌سازد. به دست آوردن نمونه احتمالی دشوار است و مانند نظرسنجی‌های پستی، این سخت‌ترین نوع است طراحی پرسشنامه را شامل می‌شود.
نظرسنجی آزمایشی / پیشینه سوالات
بررسی آزمایشی، اولین بخش از فعالیت‌های یک طرح تحقیق را شامل می‌شود. به این ترتیب قبل از انجام هر کارهای باید به بررسی اولیه و آزمایشی پرسشنامه‌ها پرداخت. در این قسمت یک الگوی تحقیقاتی مقدماتی (حتی قدیمی) را به منظور اثربخشی طرح تحقیق و روش شناسی آن به کار می‌گیریم. هدف از نظرسنجی آزمایشی، می‌تواند تجدید نظر در سوالات، بهبود ساختار پرسشنامه و حتی جابجایی ساده سوالات باشد. به این ترتیب نتایج مطلوبی از اجرای طرح تحقیق در نهایت بدست خواهد آمد.
بهتر است هنگام یا بعد از نظر سنجی آزمایشی به سوالات زیر پاسخ مناسب داده باشیم تا مطمئن شویم که کار را به درستی انجام داده‌ایم. فقط در زمانی که پاسخ این سوالات ما را به درستی بررسی آزمایشی قانع کرد، گام‌های بعدی طرح پژوهشی را برخواهیم داشت.
- آیا سوال‌ها به درستی قالب‌بندی شده‌اند؟
- آیا کلمات به کار رفته در سوالات، درک صحیح از موضوع را در مخاطب ایجاد کرده‌اند؟
- آیا سوال‌ها به بهترین ترتیب قرار داده و نظم‌دهی شده‌اند؟
- آیا سوال‌ها برای همه طبقات اجتماعی پاسخ دهندگان قابل درک است؟
- آیا سوال‌های اضافی با موضوعات جدید یا تاکید به موضوعات قبلی، مورد نیاز است یا برخی از آنها باید حذف شوند؟
- آیا دستورالعمل‌های تکمیل پرسشنامه برای مصاحبه کنندگان به روشنی نحوه کار را شرح داده است؟
مراحل اساسی در تجدید نظر پرسشنامه
- نمونه مشابهی از پرسشنامه خودتان را در زمینه مورد نظر (مثلا اقتصادی یا اجتماعی) انتخاب کنید و موقعیت جغرافیایی که قرار است در آن استفاده شود را در نظر بگیرید.
- اسامی مصاحبه کنندگان را یادداشت کنید. این افراد قرار است که تمام اظهارات پاسخ دهندگان را یادداشت و ثبت نمایند. در مورد دستورالعمل‌های تکمیل پرسشنامه یا عبارت‌های سوالی، برایشان به طور کامل شرح دهید. هدف از طرح تحقیق را مطرح و نتایج مورد انتظار را مشخص کنید تا به اهمیت ثبت نتایج صحیح آگاه شوند.
- مراحل تکمیل و ارسال پرسشنامه را مدیریت کنید. در هر بخش از شاخص‌های ارزیابی کمک بگیرید تا مطمئن شوید، کارها به درستی صورت گرفته.
- نتایج را بررسی کنید. اعتبارسنجی متقابل و مشاهدات نامربوط را جدا کرده و براساس پرسشنامه‌ها کامل و معتبر، تحلیل و محاسبات آماری را انجام دهید.
قابلیت اطمینان
قابلیت اطمینان به میزان اندازه یا شاخصی اشاره دارد که نتایج سازگار در پیش آزمون پرسشنامه را مشخص می‌کند. برای هر یک از موارد زیر شاخص‌هایی برای قابلیت اطمینان ایجاد کرده و مقادیر حاصل را مورد بررسی قرار دهید.
- قابلیت اطمینان بین مصاحبه کنندگان
- قابلیت اطمینان مجدد آزمایش یا پایایی
- قابلیت اطمینان سازگاری داخلی پرسشنامه
قابلیت اطمینان بین مصاحبه کنندگان
این شاخص باید برای ارزیابی درجه تفاوت بین مصاحبه کنندگان به کار رفته و تفسیر مناسبی از اختلاف بین آنها ارائه کند. باید اطمینان کسب کنید که مصاحبه‌گرها، به شکل درست آموزش دیده‌اند و درک یکسانی از طرح تحقیق داشته و پرسشنامه‌ها و پاسخ‌دهندگان را به خوبی درک می‌کنند.
قابلیت اطمینان مجدد آزمایش یا پایایی
این کار برای ارزیابی سازگاری پاسخ از یک مورد سوال استفاده می‌شود. قابلیت اطمینان مجدد آزمایش با تکرار اجرای پرسشگری براساس پرسشنامه یکسان صورت گرفته و سازگاری بین پاسخ‌ها بوسیله آماره «کاپا» (κ�) بررسی می‌شود. قابلیت اطمینان در صورت قابل قبول بودن مقدار کاپا (مقادیر بزرگتر از 80٪) رضایت بخش خواهد بود. به این ترتیب قابلیت اطمینان پرسشنامه با تخمین میزان خوب ارزیابی می‌شود و مقدار حاصل منعکس کننده ساختار مناسب برای پرسشنامه است.
قابلیت اطمینان سازگاری داخلی
اگر بخواهیم ثبات درونی یا پایایی را در پرسشنامه اندازه‌گیری کرده و بین متغیرهایی که یک هدف یا ساختار را دنبال می‌کنند، ارتباط را مورد بررسی قرار دهیم، از آماره «آلفای کرنباخ» (Cronbach’s Alpha) استفاده خواهیم کرد. اگر مقدار این شاخص نیز بیش از 80٪ باشد سازگار درونی قابل قبول است. زمانی که قابلیت اطمینان ابزار ثابت می‌شود می‌توان از پرسشنامه برای طرح تحقیق بهره برده و نتایج را مورد تحلیل قرار داد.
آلفای کرنباخ برای قضاوت در مورد قابلیت اطمینان ابزار استفاده می‌شود. به این ترتیب مشخص می‌شود که موارد مختلف (سوالات با هدف یکسان) چقدر سازگار هستند. مجموعه‌ای از سوالات که برای اندازه‌گیری یک شاخص یا هدف در پرسشنامه باید بیشترین سازگاری را داشته باشند و در نتیجه به یک گویه اختصاص خواهند داشت. برای مثال به این سوال توجه کنید، «تأثیر پوسیدگی دندان بر فعالیت های روزانه زندگی شما چقدر است». اگر پاسخ دهنده بگوید به دلیل پوسیدگی، دندان درد دارد و همچنین بگوید که او در غذا خوردن مشکلی ندارد، این بدان معنی است که پرسشنامه به درستی تنظیم نشده است. زیرا به نظر می‌رسد که بین پاسخ‌های این دو سوال باید وابستگی و همبستگی وجود داشته باشد. اگر تعداد این مغایرت‌ها در پرسشنامه زیاد باشد، سازگاری درونی پرسشنامه زیر سوال خواهد رفت و به اصطلاح غیر معتبر می‌شود.
اعتبار یا روایی پرسشنامه
اعتبار یا روایی پرسشنامه، درجه یا شاخصی عددی است که برای یک پرسشنامه اندازه‌گیری می‌شود تا نشان دهد که سوالات پرسشنامه مطابقت نسبتا زیادی با هدف طرح تحقیق دارند. در پرسشنامه ما چهار نوع اعتبار یا روایی را بررسی می‌کنیم.
اعتبار یا روایی محتوا
اعتبار یا روایی صوری
اعتبار یا روایی معیار
اعتبار یا روایی سازه
اعتبار محتوا
این شاخص اشاره به میزانی دارد که یک ابزار (مثلا پرسشنامه) تمام جنبه‌های مورد نظر برای هدف تحقیق را در خود ثبت کرده است. معمولا برای اعتبار محتوا از متخصصین حوزه و نظرسنجی از آنها بهره می‌برند. بنابراین آزمون‌های آماری در اینجا استفاده نمی‌شود. اگر اعتبار محتوا قابل قبول باشد، می‌توان به اعتبار محتوای پرسشنامه اعتماد کرد. محققان اغلب از پرسشنامه‌های استاندارد شده برای اعتبار محتوا استفاده می‌کنند. البته به شرطی که بومی سازی روی سوالات انجام شده باشد.
اعتبار صوری
اعتبار صوری، یک تخمین است که نشان می‌دهد آیا پاسخ‌دهندگان در برابر یک پرسشنامه عکس‌العمل یکسانی دارند و درک مشابه از آن خواهند داشت. معمولا اعتبار محتوا توسط افراد متخصص صورت گرفته ولی اعتبار صوری در مورد ظاهر و قالب پرسشنامه بوده که توسط افراد غیر متخصص و در عین حال مخاطبین طرح تحقیق، مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.
اعتبار صوری معمولا به دو شکل زیر صورت می‌گیرد:
- روش مصاحبه/کاوشگر: در اینجا ما یک نمونه تصادفی از افراد پاسخ دهنده را انتخاب می‌کنیم که تقریباً 5٪ تا 10٪ از اندازه نمونه نهایی را تشکیل می‌دهند. پرسشنامه را به آنها ارائه داده و پاسخ‌ها را جمع‌آوری می‌کنیم. سپس با هر یک از آنها به صورت حضوری در مورد پرسشنامه به طور مفصل صحبت کرده و نقطه نظراتشان را ثبت می‌کنیم. توجه دارید که در اینجا مقدار پاسخ مهم نیست، بلکه درکی که از هر یک از سوالات داشتند مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد. ارزیابی درک آنها از هر سوال برای تصمیم گیری در مورد قالب نهایی پرسشنامه دخیل بوده و ممکن است منجر به هرگونه تغییر در کل پرسشنامه شود.
- روش دو زبانه: اگر ابزار ترجمه شده باشد، در اینجا از یک متخصص دو زبانه که به هر دو زبان خوب صحبت می‌کند و تسلط کامل به دستور زبان دارد، برای ارزیابی استفاده می‌شود. اعتبار صوری در حالت ایده آل باید انجام شود و توسط مترجمان رسمی مورد تایید قرار گیرد.
اعتبار معیار
شاخص اعتبار معیار، نشان دهنده اثربخشی پرسشنامه در پیش بینی نتایج حاصل از مقادیر اندازه‌گیری در راستای هدف تحقیق است. پاسخ‌های مطابق با استانداردها یا مقادیر مورد انتظار اعتبار معیار را می‌سازد. بنابراین همبستگی و هماهنگی پاسخ‌ها با آنچه پیش‌بینی می‌شده، ملاکی برای ارزیابی اعتبار معیار پرسشنامه خواهد بود. کاهش اعتبار معیار ممکن است باعث تغییر در پرسشنامه یا جامعه هدف و نمونه‌ها شود. به همین جهت از لحاظ فنی بالا بودن اعتبار معیار از دیدگاه یک محقق، از اهمیت زیادی برخوردار است. اعتبار معیار را ممکن است در زمان تجدید نظر در پرسشنامه یا در مرحله پایانی جمع‌آوری داده‌ها اجرا کرد.
اعتبار سازه
میزان مطابقت پرسشنامه نهایی با سازه یا فرضیه‌های طرح تحقیق توسط اعتبار سازه اندازه‌گیری می‌شود. مفاهیم/سازه‌هایی که توسط پرسشنامه سنجیده میشوند باید مورد ارزیابی قرار گرفته و اعتبار آنها تایید شود. سوالات ضعیف از طریق پیش آزمون، می‌تواند علائمی را داشته باشد که به کمک آنها متوجه می‌شویم در مرحله پیش‌نویس اولیه، اشتباهاتی وجود دارد. این علائم در پاسخ‌های مربوط به پرسشنامه به صورت زیر دسته‌بندی شده‌اند.
- عدم نظم در پاسخ‌ها: این ممکن است به دلیل استفاده از کلمات یا سوال‌های دشواری باشد که سعی در پاسخ دادن به آنها احتیاج به داده و زمان زیادی دارد.
- پاسخ های همه یا هیچ: در این حالت نیز ما باید به طرح سوال خود شک کنیم اگر همه آزمودنی‌ها به این سوال به یک شکل پاسخ داده‌اند، فقط یک پاسخ کلیشه‌ای را استخراج کرده‌ایم و در نتیجه اندازه‌گیری آن لزومی نداشته است. همچنین اگر هیچ کدام از پاسخ‌دهندگان به سوالی در پرسشنامه توجه نکرده و آن را بدون جواب گذاشته‌اند، نشانگر طراحی نادرست یا سوال بی‌مورد خواهد بود.
- نسبت زیاد پاسخ‌های خنثی: در این حالت، درصد زیادی از افراد نمی‌توانند درک مناسبی از سوال داشته باشند و در نتیجه برایشان پاسخ بسیار پیچیده است. به همین علت پاسخ‌دهنده، ساده‌ترین و البته راحت‌ترین گزینه (نمی‌دانم) را انتخاب کرده و یا یکی از گزینه‌های خنثی را برای پاسخ خود در نظر می‌گیرند.
- نسبت زیاد سوالات بدون پاسخ: این امر نشان می‌دهد که دستورالعمل‌های مصاحبه یا آموزش کافی نیست. بهتر است از حداکثر ۵٪ سوالاتی که میزان رد آنها در پرسشنامه اولیه زیاد است، در پرسشنامه اصلی استفاده کنید.
- عدم تنوع قابل توجه در پاسخ‌ها: اگر تنظیم سوال‌ها به درستی صورت نگرفته باشد، اغلب گزینه‌های اول انتخاب میشوند یا انتخاب گزینه‌ها به درستی صورت نگرفته و پاسخ‌ها، تصادفی هستند. در هر دو حالت ابهام در سوال وجود داشته است.
پرسشنامه، به منظور اندازه‌گیری متغیرها در اغلب طرح‌های آماری به کار گرفته می‌شود. طراحی یک پرسشنامه اولین گام به منظور اجرای چنین طرحی محسوب می‌شود. البته استفاده از استانداردسازی پرسشنامه‌های خارجی و در نظر گرفتن وضعیت قومی و جغرافیایی می‌تواند یک راه‌کار به جای طراحی کامل یک پرسشنامه باشد. این فرادرس، مهارتهای مربوط نحوه طراحی پرسشنامه یا استانداردسازی آن را به فراگیران آموزش می‌دهد. فهرست سرفصل‌ها و رئوس مطالب مطرح شده در این مجموعه آموزشی، در ادامه آمده است.
درس اول، منطق طراحی پرسشنامه و رويكردهای اصلی در حوزه سلامت، ضرورت استفاده از پرسشنامه در اندازه‌گيری‌های سلامت، مهم‌ترين حيطه‌های طراحی پرسشنامه در حوزه سلامت، دو رويكرد اصلی ترجمه و طراحی در پرسشنامه‌های سلامت را شامل می‌شود. درس دوم، ترجمه و استانداردسازی پرسشنامه (روش سازمان بهداشت جهانی)، پيش‌آزمون و مصاحبه شناختی، روش کیفی بررسی روایی محتوا، روش کیفی بررسی روایی صوری را مورد بررسی قرار داده. درس سوم، به موضوعاتی نظیر طراحی پرسشنامه جديد – طراحی چارچوب مفهومی و ساخت گويه‌ها، طراحی چارچوب مفهومی و تعيين حيطه‌های اصلی، تعيين حيطه‌های اختصاصی و ساخت گويه‌ها (سوالات) پرداخته است. درس چهارم، طراحی پرسشنامه جديد- اندازه‌گیری روايی محتوا و صوری، بررسی کیفی روایی صوری و محتوا، روش کمی بررسی روایی محتوا، روش کمی بررسی روایی صوری را مد نظر قرار داده است. درس پنجم، روايی سازه و ملاکی، سنجش هموژنیتی (Homogeneity)، تحلیل عاملی و استفاده از نرم‌افزار SPSS برای انجام این محاسبات را ارائه نموده. درس ششم، بررسی ثبات درونی، بررسی هم‌ارزی، محاسبه خطای استاندارد و اندازه‌گيری آنها را در محیط SPSS آموزش می‌دهد. درس هفتم، شاخص‌های دیگر پرسشنامه، مانند بررسی قابلیت پاسخگویی به تغییرات، بررسی تفسیر‌پذیری، بررسی اثر سقف و کف، نکات تکمیلی و جمع‌بندی نهایی را پوشش می‌دهد.
این فیلم آموزشی برای دانشجویان و محققین در رشته‌های پزشکی و پرستاری مفید بوده و مدت زمان آن ۲ ساعت و ۴۷ دقیقه است.
خلاصه و جمع‌بندی
در این نوشتار با اصول اولیه طراحی پرسشنامه آشنا شده و به مواردی که به بهبود و نحوه استفاده از پرسشنامه کمک می‌کند نیز اشاره شد. در حقیقت از آنجایی که پرسشنامه در طرح‌های تحقیق امروزه، به وفور مورد استفاده قرار می‌گیرد، آشنایی با اصول طراحی آن از مسائلی است که باید همه محققین و دانشجویان برای صحت نسبی نتایج حاصل به آن توجه داشته باشند. در ضمن روش‌های جمع آوری داده از طریق پرسشنامه نیز در این متن مورد بحث قرار گرفت تا فراگیران از این جنبه نیز آشنایی نسبی با تکنیک‌های مربوطه بدست آورند.
برای مشاهده لیست همه ی پرسشنامه های استاندارد لطفا همین جا روی پرسشنامه استاندارد کلیک فرمایید.
تحلیل داده های آماری برای پایان نامه و مقاله نویسی ،تحلیل داده های آماری شما با نرم افزارهای کمی و کیفی ،مناسب ترین قیمت و کیفیت عالی انجام می گیرد.
نرم افزار های کمی: SPSS- PLS – Amos
تعیین حجم نمونه با:Spss samplepower
روش های تماس:
