روش تحقيق تجربي حقيقي (آزمايشي)
پژوهش تجربي روشي سيستماتيك و منطقي براي پاسخ دادن به سئوال ذيل است.« اگر اين كار تحت شرايط كنترل شده‌آي انجام گيرد چه خواهد شد؟»
آزمايش‌كنندگان، محرك، رفتار يا شرايط محيطي را دستكاري مي‌كنند، سپس چگونگي تاثير اين امر را در تغيير وضعيت و يا رفتار آزمودني مورد مشاهده قرار مي‌دهند.
دستكاري آنها دقيق و منظم است. آنها بايد از عوامل ديگري كه بر نتيجه كار اثر مي‌كند آگاه باشند و آنها را به گونه‌اي كنترل نمايند يا از ميان بردارند كه به‌توانند بين عامل دستكاري شده و آثار مشاهده‌شده رابطه‌اي منطقي برقرار سازند.
روشی تجربی، روش را براي آزمودن فراهم مي‌كند. پس از آنكه محقق مساله‌اي را تعريف كردند، براي آن يك پاسخ آزمايشي يا فرضيه پيشنهاد مي‌كنند. آنان فرضيه را مي‌آزمايند و بر اساس رابطه ميان متغيرهاي كنترل شده‌اي كه مشاهده كرده‌اند آنها را تائيد يا رد مي‌كنند. بايد توجه داشته باشيم كه تائيد يا رد يك فرضيه بر اساس احتمال بيان مي‌شود نه بر اساس يقين.
تجربه، روش كلاسيك آزمايشگاه، علم است كه در آن عناصر دستكاري شده و آثار مشاهده شده را مي‌توان كنترل كرد. اين روش پيچيده‌ترين، دقيق‌ترين و موثرترين روش براي كشف و پروراندن رشته‌اي از دانش سازمان‌يافته است.گرچه بيشترين كاربرد روش تجربي در آزمايشگاه است، اما بايد دانست كه در موقعيت‌هاي غيرآزمايشگاهي مانند كلاس درس نيز كه عوامل يا متغيرهاي مهم را مي‌توان تا حدودي كنترل كرد، به گونه موثري بكار مي‌رود. هدف آني آزمايش، پيش‌بيني وقايع در موقعيت‌هاي تجربي است. هدف غائي آن تعميم روابط متغيرها است به گونه‌اي كه در خارج از آزمايشگاه و در مورد جامعه گسترده‌تري نيز كه مورد نظر محقق است صدق كند.
تحقيقات تجربي ( آزمايشي )يكي از تحقيقاتي است كه در مطالعات مي‌تواند به مقدار زيادي مورد استفاده قرار گيرد. طرحهاي تحقيق تجربي طرحهائي هستند كه در آنها حداقل يك متغير مستقل در اختيار محقق باشد تا نتايج و رابطه علت و معلولي برايش از طريق آزمايش تجربي روشن گردد.در اين روش از روشهاي رگرسيوني كه بعداً مورد مطالعه قرار خواهد گرفت.استفاده می گردد.
آزمايش دقيق‌ترين و در عين حال پيچيده‌ترين شكل پژوهش علمي است. يكي از ويژگيهاي عمده اين روش كنترل است و با عنايت به اين ويژگي است كه پژوهشگر توانايي تعيين روابط علت و معلولي بين متغيرهاي مورد پژوهش را دارد. به عبارت ديگر هدف آزمايش استنباط روابط علت و معلولي بين پديده‌هايي است كه مورد كنترل قرار گرفته‌اند. آزمايش حادثه‌اي است، كه به منظور جمع‌آوري اطلاعات دربارة يك يا چند فرضيه، بوسيله محقق طرح‌ريزي و اجرا مي‌شود. آزمايش داراي ويژگيهاي عمده‌اي است كه موجب تمايز اين روش پژوهشي از ساير روش‌ها مي‌شود.
يك آزمايش عبارت است از يك مطالعه علمي كه محقق يك يا چند متغير مستقل را كنترل، دستكاري شده و اثر آنها رابطه معني‌داري برقرار سازد. اين روش دقيق‌ترين و موثرترين روش براي كشف، اصول و نظريه‌هاي علمي و صحيح‌ترين روشهاي كشف حقيقت است.در تحقيقات تجربي، محقق بمنظور كشف روابط علت و معلولي، يك يا چند گروه را به عنوان گروه آزمايش تحت شرايط خاص قرار مي‌دهد و نتايج حاصل را با نتايجي كه از يك يا چند گروه بنام گروه گواه يا شاهد كه تحت اين شرايط نبوده‌اند مقايسه مي‌كند.
- در تحقيقات تجربي علاوه بر متغيرهاي مستقل و وابسته ممكن است متغيرهاي نامربوط يا ناخواسته وجود داشته باشد كه محقق از كنترل آنها عاجز باشد و گاهي اثر آنها بر متغيرهاي وابسته تا آن اندازه است كه نتايج تحقيق را بي‌اعتبار مي‌سازد. از آنجا كه در تحقيقات تجربي حقيقي، اساس كار بر كنترل شديد اين نوع متغيرها است، در زير روش‌هائي كه براي حذف كردن يا به حداقل رساندن اثر اين نوع متغيرها مفيد است، بيان گرديده است.
1- روشهاي معمول براي كنترل متغيرهاي نامربوط يا ناخواسته:
الف- حذف كامل متغير نامربوط از محيط تجربي :در اين روش، محقق، متغير ناخواسته يا نامربوط را از موقعيت تجربي كاملاً حذف مي‌كند، مانند: استفاده از ديوارهاي شيشه‌اي يك‌طرفه در موقعي كه امكان دارد مشاهده كننده عامل حواس‌پرتي براي گروههاي تجربي يا شاهد باشد، يا حذف متغير جنسيت از طريق انتخاب نمونه‌هاي تجربي از يك جنس (زن يا مرد) و مانند آنها.
ب- همانند كردن نمونه‌ها يا موردها :
در اين روش، محقق با انتخاب جفت‌ها يا گروههائي از افراد با داشتن ويژگيهاي همانند يا تقريباً يكسان و تعيين يك گروه از آنها به عنوان گروه تجربي و گروه ديگر به نام شاهد، مي‌تواند تا حدّ مطلوبي متغيرهاي نامربوط را كنترل كند. در اين روش، اگر محقق بخواهد افراد را بر اساس بيش از يك متغير همانند كند، در تكميل نمونه‌هاي خود دچار اشكال خواهدشد، زيرا تعداد شباهت‌ها و برابريها در افراد بسيار اندك است. بايد به خاطر داشت كه روش همانند كردن، روشي كاملاً مطلوب نيست، مگر آنكه افراد جفت‌ها يا گروهها به طور تصادفي و اتفاقي بين گروههاي نمونه مورد مطالعه، تقسيم شوند.
ج- موازنه كردن موردها :
تقسيم آزمودنيها به گروه تجربي و شاهد بر اساس ميانگين و واريانس تقريباً «برابر» را موازنه كردن موردها مي‌نامند. اما برابري يكنواخت و يكسان از اين حيث از لحاظ مباحث آماري غيرممكن است.بنابراين، محقق بايد در مورد اينكه « چه ميزان تفاوت را تقريباً برابر مي‌داند »، تصميم بگيرد و در گزارش خود نيز اين نكته را به عنوان محدوديت خارج از كنترل در تحقيق خود ذكر كند.
د- تجزيه و تحليل كوواريانس : در اين روش، محقق با استفاده از روش‌ها و تكنيك‌هاي آماري پيشرفته مي‌تواند اثرات متغيرهاي ناخواسته را در گروههاي تجربي و شاهد حذف كند.
هـ- روش اتفاقي يا تصادفي :
در روش اتفاقي يا تصادفي، انتخاب و گزينش آزمودنيها كاملاً تصادفي است به اين نحو كه شانس انتخاب براي هر مورد يا آزمودني مساوي است. از اين طريق مي‌توان به گونه‌اي موثر اثر تعصبات و متغيرهاي نامربوط و ناخواسته را حذف كرد يا به حداقل رساند. روش مذكور، در حال حاضر موثرترين روش براي برابر كردن گروهها و كنترل متغيرهاي مزاحم در تحقيقات تجربي است.
2- گروههاي تجربي و شاهد در تحقيق تجربي:
در تحقيقات تجربي، محقق معمولاً در پي مقايسه اثرات وجود يك عامل ويژه با عامل ديگر يا با عدم اثر آن در شرايط خاصي است، همانگونه كه ذكر شد در اين نوع تحقيقات ، دو گروه يكي بنام گروه تجربي و ديگري به نام گروه شاهد يا گواه، شركت دارند.
البته بايد سعي كرد تا حدّ امكان، اين گروه ها را چه از نظر تعداد و چه از نظر خصوصياتي مانند، سن، طبقه اجتماعي، ميزان سواد، ميزان هوش و غيره، برابر انتخاب كرد. محقق، گروه تجربي را در معرض نفوذ عامل مورد مطالعه قرار مي‌دهد، در صورتي كه گروه شاهد را از نفوذ چنين عاملي به دور نگه مي‌دارد و در اين حال، تفاوت‌ها يا چگونگي تغييراتي را كه در گروه تجربي در مقايسه با گروه شاهد به وقوع مي‌پيوندد مشاهده و مطالعه مي‌كند. اما تحقيقات تجربي، هميشه به شكل يادشده يعني به صورت مقايسه وجود يا عدم وجود عامل يا شرايط خاص تجربي در گروهها، انجام نمي‌گيرد، بلكه گاهي ممكن است انواع، تعداد يا ميزانهاي مختلفي از متغير يا عامل تجربي در چند گروه مورد مطالعه قرار بگيرد نظير « بررسي اثر داروي ويژه‌اي كه در پايين آوردن درجه حرارت بدن موثراست». در اين تحقيق محقق ممكن است حجم زيادي از اين دارو را به يك گروه و حجم متوسطي از آن به گروه ديگر و حجم بسيار كمي را هم به سومين گروه تزريق كند و به بررسي اثرات اين مقادير مختلف از دارو در سه گروه مورد تجربه بپردازد.
همان طور كه ملاحظه مي‌شود، دارو كه به ظاهر عامل تجربي است به تمام گروههاي تزريق شده است و گروه شاهد به معني محدود كلمه وجود ندارد. اما عامل تجربي واقعي را در اين تجربه و تحقيق، با دقت بيشتري مي‌توان تشخيص داد و آن مقدار و حجم دارو است كه ميزان آن در گروههاي سه‌گانه اين تحقيق مختلف است، و برخلاف نوع كلاسيك و معمولي اين دست از تحقيقات كه در آنها گروههاي تجربي و شاهد به سادگي از هم قابل تفكيك و شناسائي‌اند، در اينجا، گروههاي شاهد و تجربي، در مراحل مختلف تحقيق از يكديگر تفكيك‌پذير نيستند.
* در روش تحقيق تجربي(آزمايشي) محقق محرك‌ها يا شرايط محيطي را دستكاري مي‌كند تا چگونگي تاثير اين تغييرات را در شرايط با رفتار گروه نمونه مورد مطالعه و بررسي قرار دهد. محقق به منظور كشف روابط علت و معلولي مبتني بر تكنيك مشاهده و سعي در مقايسه دو گروه يعني گروه تجربي يا آزمايشي و همچنين گروه گواه يا شاهد يا كنترل را دارد.اين روش تحقيق از نو مطالعات پهنانگرانه و كمي بوده و قابليت آزمون‌پذيري و تعميم‌پذيري را داشته و در بعد ميانه قرار دارد.
3- ماهيت تحقيق آزمايشي:
الف- بدون ترديد آزمايش، عملي‌ترين و پيچيده‌ترين روش تحقيق است.مردم عادي غالباً آزمايش را با دو روش علمي اشتباه مي‌گيرند، اين افراد آزمايش را مساوي علوم فيزيكي و اين علوم را فقط علم مي‌دانند اين نقطه نظر غلط است، احتمالاً ناشي از اين حقيقت است كه اولين تحقيق آزمايشي در فيزيك انجام شده است. عليرغم دقت علمي زياد، اين روش، يكي از جنبه‌هاي روشهاي علمي است كه عمده‌ترين آنها است. و اولين آزمايش در سال 1589 بوسيله گاليله انجام شده او در اين آزمايش نشان داد اجسام صرفنظر از جرم آنها با سرعت يكسان و همانندي سقوط مي‌كنند. با آزمايش پاستور كه فساد غذا مي‌تواند نشانه‌اي از وجود باكتري باشد. امروزه آزمايش داروها و واكسيناسيون عموماً بر اساس طرحهاي آزمايشي نسبتاً آسان انجام مي‌شوند. ولي در علوم انساني كمتر از اين روش استفاده مي‌شود زيرا انسان در مسائل روزمره خود با مسائلي سروكار دارد كه طرحهاي آزمايشي قادر به پاسخگويي آنها نيست.
ب- هدف آزمايش، استنتاج روابط علت و معلولي بين پديده‌هايي است كه مورد كنترل قرار گرفته‌اند. يا به عبارت ديگر، تعيين شرايطي است كه در آن شرايط پديده معيني اتفاق مي‌افتد. و از نظر عملياتي، آزمايش عبارت از مطالعه تاثير متغير مستقل بر متغير وابسته است. به عنوان مثال:« محقق ممكن است اندازه خطوط كتابي را تغيير دهد و تاثير آن را بر سرعت خواندن دانش‌آموزان مورد تحقيق قرار دهد.
ج- تمام پژوهشگران پديده‌هاي قابل مشاهده و تعميم آنها را به صورت يك رابطه تابعي، به نحوي كه اعتبار آنها را به‌توان آزمون نمود، مورد تحقيق قرار مي‌دهند. آزمايش به ما كمك مي‌كند تا شرايطي را كه از طريق آن عمل مشاهده انجام مي‌شود. اصلاح كنيم و نهايتاً به يك نتيجه دقيق برسيم. اين عمل ماهيت روش عملي است.
د- هدف آني اين نوع تحقيق، پيش‌بيني وقايع در شرايط تجربي است، در حاليكه هدف غائي آن تعميم يافته‌ها و نتايج حاصل از مطالعه و بررسي روابط متغيرهاي مورد تجربه به گروهي بزرگتر و وسيعتر و خارج از محيط آزمايشگاهي و تجربه‌اي است.
انواع روش تحقيق تجربي (آزمايشي):
الف- آزمايش لابراتوري (Laboratory Experiment)توانايي كنترل شرايط فيزيكي و اجتماعي محيط و تغييرات مشاهده در متغير وابسته ناشي از تغييرات متغير مستقل و آزمايشگاه مي‌باشد.
ب- آزمايش ميداني: توانايي بررسي رفتار عادي آزمودنيها در محيط هاي واقعي اجتماعي مي‌باشد.
ج- آزمايش طبيعي: عدم توانايي كنترل و دستكاري محقق جهت آزمون رابطه متغير مستقل و وابسته و صرفاً پيش‌بيني و ارزيابي گويند. مثال: اندازهگيري حوادث طبيعي يا ملاحظات اخلاقي و اجتماعي.
4- ويژگيهاي تحقيق تجربي:
لف- كنترل شديد متغيرها و ايجاد شرايط از طريق كنترل مستقيم متغيرها و روش تصادفي انتخاب نمونه و تكرار آزمايش.
ب- انتخاب گروهي به عنوان شاهد براي مقايسه با گروه آزمايش
ج- كنترل و نظارت دقيق محقق در ايجاد شرايط ذيل:
(1) بحداكثر رساندن ميزان و تاثير متغيرهاي مستقل بر متغير و يا متغيرهاي وابسته و همخوان، با فرض تحقيق.
(2) به حداقل رساندن ميزان تاثير ناشي از اشتباهات آماري و اندازهگيري در نتايج تحقيق.
(3) به حداقل رساندن ميزان تغيير و تاثير ناشي از متغيرهاي نامربوط يا ناخواسته بر متغير وابسته.
د- نتايج تحقيق بايد پاسخگوي سئوالات و يا فرضهاي مطرح شده در تحقيق باشند. به عبارت ديگر، نتايج تحقيق بايد پاسخ سئوال ذيل را تامين كند:
« آيا دستكاري و كنترل تجربي متغير مستقل در اين مطالعه ويژه، واقعاً تغيير و تفاوتي در متغير وابسته ايجاد كرده است؟»
هـ- نتايج بايد قابل تعميم باشند.
در تحقيق تجربي، قابليت تعميم نتايج حائز اهميتی است، و اين پرسش كه:
« آيا مي‌توان نتايج حاصل را به شرايط و آزمودنيهاي مشابه تعميم داد؟» مطرح است. اين ويژگي را محقق مي‌تواند از طريق كنترل عوامل ناخواسته و آگاهي از محدوديت‌هاي تحقيق تا اندازه قابل توجهي تامين كند.
و- در اين روش تحقيق، تمام متغيرها ثابت و تحت كنترل خواهند بود، غير از آن دسته از متغيرهائي كه محقق آنها را آزاد مي‌گذارد و يا دستكاري مي‌كند.
در روش تحقيق تجربي، محقق با استفاده از روشهاي آماري پيشرفته مانند: تجزيه و تحليل واريانسها، اين فرصت را مي‌يابد تا ميزان تاثير دو يا چند متغير مستقل را بر متغير وابسته، مورد مطالعه قرار دهد، همچنين اين فرصت را مي‌يابد تا:
(1) اثرات متغيرهاي مستقل اصلي بر متغير وابسته را تعيين كند.
(2) ميزان تغيير و تاثير متغيرهاي ناخواسته و همچنين ميزان تغيير و تاثير اشتباهات آماري و اندازهگيري را بر نتايج مشخص كند.
(3) ميزان تغيير و تاثير كنش و واكنش‌هاي حاصل از تركيب اثرات متغيرهاي مستقل انتخاب شده در تحقيق و متغيرهاي ناخواسته را بر متغير وابسته كند
ز- در مقايسه با روش تحقيق همبستگي، روش تحقيق تجربي به بررسي اثرات و روابط متغيرها بطور قاطع (همه يا هيچ) توجه دارد. ولي هدف روش تحقيق همبستگي، بررسي «درجات» همبستگي و روابط بين متغيرها است، براي مثال: در روش تحقيق تجربي، محقق قصد دارد مشخص كند كه:« آيا روش ويژه‌اي از آموزش زبان فارسي ( نوع الف) سبب پيشرفت بيشتر دانش‌آموزان در فراگيري اين زبان است يا نه». محقق براي انجام اين تحقيق حداقل به دو گروه نياز دارد. يك گروه را با روش ويژه (نوع الف) و گروه دوم را به طريق ديگر (نوع ب) براي مدت معيني آموزش مي‌دهد. سپس آزموني مشابه از دو گروه به عمل مي‌آورد و به بررسي و مقايسه اثر، بودن يا نبودن كامل متغير مستقل مورد نظر كه در اينجا « روش ويژه‌اي از آموزش زبان فارسي است» مي‌پردازد. اما در تحقيق همبستگي، هدف محقق الزاماً كشف روابط علت و معلولي نيست، بلكه همانگونه كه آمده است، محقق قصد دارد ميزان يا درجات همبستگي ميان عملكرد دو يا چند عامل( متغير) در يك گروه يا عملكرد يك عامل ( متغير) در او يا چند گروه را مشخص كند. در اين حالت محقق به مقايسه و مطالعه دو يا چند دسته از اطلاعات مي‌پردازد و صرفاً در پي تعيين ميزان و احتمال همبستگي بين آنها است. زيرا مي‌دانيم كه ضريب همبستگي بخودي خود رابطه علت- معلولي را بيان نمي‌كند، بلكه نمايانگر رابطه و همبستگي بين عملكرد دو يا چند متغير بر يك گروه يا عملكرد يك متغير بر دو يا چند گروه است.بايد بخاطر داشته باشيم، با اينكه ميزان ضريب همبستگي رابطه علت و معلولي ميان متغيرها است. زيرا، اگر رابطه علت و معلولي بين دو يا چند متغير محرز باشد، به احتمال زياد همبستگي و رابطه بالائي بين آن دو يا چند عامل وجود دارد.
ح- اين نوع از تحقيقات در رده محدودترين و مصنوعي‌ترين روشهاي تحقيق قرار دارد . هنگامي تصنعي بودن اين روش مشخص مي‌شود كه آزمودني، انسان باشد و آزمايش و تجربه در موقعيت زندگي و شرايط واقعي او صورت گيرد. و مي‌دانيم كه اگر رفتار انسان به طريق مصنوعي دستكاري يا محدود شود در آن شرايط از او نمي‌توان انتظار اعمال واقعي و حقيقي را داشت.
ط- هدف آزمايش عبارت است از تعيين روابط تابعي بين پديده‌‌‌ها از طريق انتخاب طرح آزمايشي مناسب به منظور اجراي متغير مستقل و كنترل عوامل مشتبه‌كننده و مزاحم.
تحقيق آزمايشي تكنيكي است كه از طريق طرح‌ريزي تعمدي آن، طبيعت را مجبور مي‌سازد كه به فرضيه صورت‌بندي شده، درباره رابطه پديده‌هاي مورد پژوهش، پاسخ رد يا تاييد بدهد. چنانچه قرار است، آزمايش را، حل معني‌داري براي مساله پژوهشي فراهم سازد، اين وظيفه عمده و ضروري آزمايش است، بايستي در درون خود عوامل بازدارنده و كنترل داشته باشد.به عبارت ديگر يك آزمايش علمي داراي ويژگيهاي ضروري ذيل است:
(1)كنترل (control) (2)انتخاب تصادفي (Randomization)
(3)تكرار آزمايش (Replication)
تا موقعي كه ويژگيهاي فوق در عمل اجرا و يا رعايت نشده باشند نتايج آزمايشي قابل تفسير نخواهد بود، زيرا آزمايش قادر به حذف عواملي كه به نحوي از انحاء ممكن است در نتايج آزمايش تاثير داشته باشد نيست. به عبارت دقيق‌تر آزمايش بايستي مبنايي براي محاسبه احتمال وقوع يك پديده را فراهم سازد و تعيين كند كه وقوع پديده ناشي از متغير آزمايش بوده‌است يا عوامل مزاحم و مشتبه‌كننده.دقت يك آزمايش متضمن برقراري تعادل بين كنترل، انتخاب تصادفي و تكرار آزمايش است. انتخاب تصادفي بي‌شك ضروري است و احتمالاً بدون اعمال آن تفاوتهاي جهت‌داري، كه مقدار آن خارج از تفسيرهاي آماري است، در نتايج بوجود مي‌آيد. با در نظر داشتن انتخاب تصادفي دقت تابعي از درجه كنترل و ميزان تكرار آزمايش است. بخصوص دقت يك آزمايش مي‌تواند هم از طريق افزايش تعداد نمونه‌ها در گروههاي مقايسه و هم از طريق افزايش تجانس يا همگني نمونه بوسيله كنترل بيشتر شود. بدين سان اثر كليه متغيرهائي كه موجب تفاوت در نتايج شدهاند به حداقل مي‌رسد. اين بدان معني است كه هر اندازه درجه كنترل افزايش يابد، نمونه مورد نياز براي سطح معيني از دقت كاهش مي‌يابد. بنابراين برقراري تعادل، عبارت از درجه كنترلي است كه بايد در برابر احتمال اتكاء بر تعداد بيشتري از موارد (مواردي كه تا حدودي از ماهيت نامتجانس برخوردارند) اعمال مي‌شود.به عنوان مثال: در آزمايش لانارك و شاير ادعا شده است، هنگامي كه آزمايش‌كنندگان 50 جفت از دوقلوهاي يكسان را بجاي 20000 نفر آزمودني كه به طور تصادفي انتخاب شده‌بودند مورد آزمايش قرار دادند، نتايج كلي بدست آمده داراي دقت بيشتري بوده است.
5- مراحل مختلف تنظيم تحقيق آزمايشي(تجربي)
الف- موضوع تحقيق را شناسايي و تعريف كنيد و سپس مساله مورد تحقيق را تدوين نمائيد.
ب- مطالعه منابع مرتبط با موضوع مورد آزمايش، از نوشته‌ها و مقالات و ساير اسناد و مدارك موجود انجام گيرد.
ج- صورت‌بندي كردن فرضيه:فرض يا فرضهاي موضوع تحقيق را به صورت استنتاجهائي از نتايج، مطرح كنيد و متغيرهاي مورد مطالعه در تحقيق را به روشني تعريف نمائيد.
د- اهداف تحقيق را به روشني بيان نمائيد.
هـ- يك طرح تجربي را بر اساس ملاحظات ذيل، تنظيم كنيد و سازمان دهيد.
(1) متغيرهاي ناخواسته و نامربوط را در تحقيق مورد نظر، شناسايي كنيد و روش كنترل آنها را تعيين نمائيد.
(2) نوع طرح تحقيق تجربي را مشخص كنيد.
(3) جامعه آماري را مشخص و تعريف نمائيد.
(4) آزمودنيها را با روش تصادفي نمونه‌گيري و به عنوان معرف جامعه مورد تحقيق، انتخاب كنيد و سپس آزمودنيها را با روش گزينش تصادفي به گروههاي مورد نظر تقسيم كنيد و براي هر يك از گروههاي تشكيل شده، بر اساس گزينش تصادفي تعيين روش نمائيد.
لازم به تذكر است كه با استفاده از روشهاي ديگر مانند همانند كردن يا موزانه كردن موردها و غيره نيز مي‌توان نمونه‌اي از آزمودنيها را تعيين كرد، اما براي صحت بيشتر در عمل، لازم است آنان را به طريق اتفاقي به گروهها و سپس روشهاي تجربي را به طور تصادفي به گروههائي تقسيم كرد. به عبارت ديگر، انتخاب نمونه را ممكن است از راههاي مختلف صورت داد، ولي تقسيم آنان به گروهها و شرايط ويژه، حتماً بايد به گونه‌اي تصادفي باشد.
و- اندازهگيري متغيرها با استفاده از تعريف عملياتي و شاخص‌سازي
ز- گزارش خلاصه‌اي از روشهاي جمع‌آوري اطلاعات مفيد براي اجراي اين طرح و احتمالاً از اجراي يك آزمون آزمايشي به منظور سنجش روائي وسايل اندازهگيري مورد استفاده در تحقيق تهيه نمائيد.
ح- اجراي آزمايش و اندازهگيري متغيرها در محيط آزمايشگاه
ط- تجزيه و تحليل داده‌هاي جمع‌آوري شده پس از تعيين فرضهاي آماري يا فرضيه صفر و استفاده از روش آماري مناسبي براي آزمودن «معني‌دار بودن آماري نتايج تحقيق».
ي- به اجراي تجربه به طبق روال تنظيم شده اقدام كنيد و نتايج را استخراج نمائيد.
ك- گزارش جامع از مراحل مختلف تحقيق تهيه كنيد.
6- اعتبار دروني و اعتبار بيروني
الف- اعتبار دروني:به هنگام بررسي اعتبار دروني هر طرح تحقيقي محقق از خود سئوال مي‌كند كه: آيا متغير مستقل (x) در متغير وابسته (y) ايجاد تغير كرده است يا نه؟ قبل از اين سئوال او بايد مطمئن شود كه متغيرهاي مزاحم تاثيري در متغير وابسته نداشته‌اند. متغيرهاي مزاحم عبارتند از:
(1) رخ‌دادهاي همزمان با انجام تحقيق:گاهي اوقات آزمودينها تجاربي كسب مي‌كنند كه ناشي از دخالت متغير مستقل(x) نيست بلكه تجارب حاصله بر متغير وابسته تاثير دارند. به عنوان مثال: فرض كنيد قصد داريم تاثير آموزش تلويزيوني ( متغير مستقل) را بر رعايت مراقبت‌هاي بهداشتي (متغير وابسته) مطالعه كنيم. در اين هنگام يك نوع بيماري مسري در جامعه رايج مي‌شود و وزارت بهداشت و درمان جهت مبارزه با اين بيماري، اقدام به چاپ پوستر و درج مطالبي در مطبوعات مي‌كند. يعني وزارت بهداشت و درمان پزشكي كشور نيز، همزمان با آموزش تلويزيوني، اطلاعات و مراقبت‌هاي لازم بهداشتي را به مردم آموزش مي‌دهد، در چنين شرايطي تاثير آموزش تلويزيوني و اطلاعات داده شده توسط وزارت بهداشت و درمان پزشكي كشور با هم آميخته مي‌شوند و ما نمي‌توانيم ادعا كنيم كه رعايت مراقبت‌هاي بهداشتي فقط ناشي از تاثير آموزش تلويزيوني بوده است.
(2) بلوغ رواني و فيزيولوژيكي: جريانهاي بلوغ (رواني و فيزيولوژيكي) كه به هنگام اجراي تحقيق، در آزمودنيها به وقوع مي‌پيوندد، ممكن است در شيوه رفتار آنها تاثير بگذارد. به عنوان مثال احتمال دارد عده‌اي از آزمودنيها پاسخ بهتر يا بدتر به پس‌آزمون ( ) بدهند. علت آن ممكن است تاثير متغير مستقل (x) نباشد، بلكه اين باشد كه آنها پخته‌تر شده و علاقه خود را از دست داده يا خسته شدهاند. در چنين شرايطي تاثير سن، علاقه، خستگي و …. با اثر متغير آميخته مي‌شود.
(3) اجراي پيش‌آزمون:اجراي پيش‌آزمون ممكن است موجب هشياري و كسب تجارب در آزمودنيها گردد به نحوي كه هشياري و تجارب كسب شده از بين آزمون ( ) را در موقع پاسخگويي به پس‌آزمون ( ) مورد استفاده قرار دهند. در اين صورت پاسخگويي آنها ناشي از تاثير متغير مستقل نخواهد بود، بلكه به علت كسب اطلاعات و تجارب لازم از اجراي پيش‌آزمون خواهد بود.
(4) نحوه اجراي وسايل اندازهگيري:تغيير در وسايل اندازهگيري مي‌تواند در يافته‌ها تاثير داشته باشد. مثلاً اگر رفتار يكساني توسط محققان مختلفي مشاهده شود، در شرايط مصاحبه تغيير رخ دهد، نمرات يك آزمون توسط افراد مختلفي نمره‌گذاري شود يا پس‌آزمون مشكلتر از پيش‌آزمون باشد، نتيجه اندازهگيري تغيير خواهد كرد.در چنين شرايطي نمي‌توان مطمئن شد كه تغييرات حاصله ناشي از دخالت متغير مستقل بوده است، بلكه امكان دارد كه در اثر تغيير در شيوه اندازهگيري به دست آمده باشد.
(5) بازگشت‌هاي آماري : در برخي از تحقيقات تربيتي، بويژه آنهايي كه جنبه درماني دارند، آزمودنيها را بر اساس نمرات فوق‌العاده بالا يا برعكس فوق‌العاده پائين انتخاب مي‌كنند، وقتي چنين انتخاب صورت مي‌گيرد، ممكن است اثر بازگشت‌هاي ابزار آماري به كار برده شده با اثر متغير مستقل اشتباه شود. فرض كنيد، پس از اجراي يك آزمون، شاگرداني را كه نمرات خيلي بالا و خيلي پايين داشته انتخاب كرده‌ايم. حال اين شاگردان را در معرض يك آزمايش قرار مي‌دهيم و پس از اتمام آزمايش، جهت بررسي نتايج حاصله، آنها را با آزمون ديگري تحت آزمايش قرار مي‌دهيم و مي‌بينيم كه ميانگين نمرات شاگردان هر دو گروه، در آزمون دوم، گرايش به ميانگين آزمون اول ( ميانگين جامعه‌اي كه هر دو گروه از آن انتخاب شدهاند) دارد. مثلاً اگر ميانگين ده نفر اول ( گروه قوي) 90 باشد،گر چه نمرات بعضی از شاگردان اين گروه در آزمون دوم بالا و نمرات برخی ديگر پائين تر خواهد بود. اما بطور مسلم ميانگين اين گروه پايين‌تر از ميانگين آزمون اول خواهد بود ،ولی ميانگين گروه ضعيف در آزمون دوم بيشتر از ميانگين آنها در آزمون اول خواهدشد، بنابراين بر اساس نمرات حاصله از آزمون دوم، ميانگين گروه ضعيف به سمت ميانگين جامعه افزايش پيدا مي‌كند و ميانگين گروه قوي به سمت ميانگين جامعه كاهش پيدا خواهد كرد.گرچه تغيير نمرات شاگردان، به علت عدم وجود همبستگي كامل بين پيش‌آزمون و پس‌آزمون ،محدود به دامنه معينی است ،عدم توانائی اين آزمون در اندازه گيری معلومات شاگردان موجب تغيير در نمرات آنان مي‌شود و نتيجتاً بازگشت به ميانگين، به علت نقص در وسايل اندازهگيري، صورت مي‌گيرد. اگر آزمودنيها را به صورت تصادفي از دو جامعه مختلف به نحوي كه نتوان آنها را با هم جور يا جفت كرد انتخاب كنيم بازگشت‌هاي آماري اتفاق نخواهد افتاد.
(6) تفاوتهاي فردي آزمودنيها: اگر گروههاي آزمايشي و كنترل را در معرض متغير مستقل(x) قرار دهيم، مثلاً روش تصحيح هجي كردن، و پس از اتمام آزمايش، براي بررسي نتايج آن آزمودنيها را تحت آزمايش قرار دهيم نتايج حاصله ممكن است ناشي از تفاوتهاي فردي آزمودنيها باشد، نه به علت اثر متغير مستقل.
(7) افت آزمودنيها: چنانچه عده‌اي از آزمودنيها (گروه كنترل يا آزمايش ) بعد از دخالت متغير مستقل، تمايل به ادامه همكاري در تحقيق را نداشته باشند عملاٌ مشاركت در تحقيق را رها سازند در چنين شرايطي نمي‌توان نتايج حاصله را ناشي از دخالت متغير مستقل دانست، به عنوان مثال، فرض كنيد، چند نفر از آزمودنيهاي گروه آزمايشي به دلايل مختلف علاقه‌اي به مشاركت در تحقيق را ندارند، ولي ميانگين نمرات بقيه افراد گروه آزمايش در پس‌آزمون از ميانگين گروه كنترل بيشتر مي‌شود، اين افزايش ميانگين را نمي‌توان ناشي از تاثير متغير مستقل دانست، زيرا احتمال دارد كه افزايش ميانگين، ناشي از عدم شركت آزمودنيها باشد كه نمرات كمتري داشتند.
كنش متقابل :
( الف) بلوغ رواني و فيزيولوژيكي با انتخاب آزمودنيها
(ب) انتخاب آزمودنيها با رويدادهای همزمان با اجرای تحقيق
اگر گروههاي آزمايش و كنترل نمرات يكساني در پيش‌آزمون داشته باشند، برخي از اختلافات فردي، نظير هوش، انگيزه، رغبت و … ممكن است موجب شود كه يكي از اين گروهها، در پس‌آزمون، نمرات بالاتري كسب كنند، افزايش نمرات اين گروه امكان دارد كه در اثر دخالت متغير مستقل نباشد، بلكه صرفاً وجود تفاوتهاي فردي باشد. به همين دليل، در نتايج مطالعاتي كه آزمودنيهاي آنها به صورت داوطلب انتخاب شدهاند بايستي شك كرد و به عنوان مثال، ( فرض كنيد برنامه ويژه‌اي را جهت اصلاح خواندن متون انگليسي 40 نفر دانش‌آموز قرار است اجرا كنيد، 20 نفر از اين 40 نفر را به صورت داوطلب و بقيه را به صورت تصادفي از بين كليه دانش‌آموزان موجود انتخاب كرده‌ايد. گروه داوطلب ممكن است به دليل علاقه، رغبت و هوش پيشرفت بيشتري تا گروه ديگر حاصل كنند. بنابراين نمي‌توان نتيجه گرفت كه پيشرفت گروه داوطلب صرفاً به خاطر اجراي برنامه مورد نظر بوده است.
ب- اعتبار بيروني : آنچه تا به حال مورد بحث قرار گرفت مربوط به اعتبار دروني طرح تحقيق بوده محقق بايستي ملاحظات فوق را قبل از انجام هر عملي مورد توجه قرار دهد. اما كنترل عوامل ذكر شده در فوق كافي به نظر نمي‌رسد و توجه به تعميم يافته‌هاي تحقيق نيز الزامي است. بالاخره او بايستي به‌تواند جواب سئوالاتي نظير: آيا يافته‌هاي تحقيق قابل اطمينان است؟ پاسخ گويد.، زماني كه طرح يك تحقيق مورد بررسي قرار مي‌گيرد، اين سئوال مطرح مي‌شود:
آيا يافته‌هاي مطالعه مورد نظر قابل تعميم به تك تك افراد جامعه‌اي كه نمونه مورد آزمايش از آن انتخاب شده هست؟ يا اينكه يافته‌هاي حاصله فقط قابل تعميم به تعداد بخصوصي است. در صورتي مي‌توان به اعتبار بيروني طرحی متكي بود كه قبل از اجراي آن، جامعه مورد مطالعه دقيقاً تعريف شده باشد. چنانچه آزمودنيها به صورت تصادفي انتخاب شده باشند، پژوهشگر مي‌تواند نتايج حاصله را به شرح ذيل تعميم دهد:
تاثير متغير مستقل بر جامعه‌اي كه نمونه مورد مطالعه از آن انتخاب گرديده است، عيناً مانند تاثير همين متغير بر نمونه آن است. اما تعميم يافته‌هاي تحقيق تنها محدود به جامعه نمي‌شود. بلكه مشتمل بر موقعيت جغرافيايي متغيرهاي مستقل و زمان است. به عنوان مثال مي‌توان سئوال كرد كه :
آيا نتايج حاصله قابل تعميم به كليه مكانهاي جغرافيايي و شرايط زماني هست؟
آيا متغير مستقل در همه جا همين تاثير را خواهد داشت؟
نحوه انتخاب آزمودنيها، متغيرها و چگونگي شرايط جغرافيايي تعيين خواهند كرد كه:
آيا مي‌توان يافته‌هاي مورد تحقيق را در شرايط ديگر و براي آزمودنيهاي مختلف به كار برد يا خير؟ به عنوان مثال، نتايج كسب شده از مطالعه يك جامعه روستايي را نمي‌توان به يك جامعه شهري تعميم داد. يا اگر يك آزمون چند جوابي، به منظور اندازهگيري تاثير يك روش جديد تدريس به كار برده شود، مطالعه كننده نمي‌تواند ادعا كند كه نتايج يكساني را در اثر اجراي يك آزمون انشايي به دست خواهد آورد. بررسي اعتبار بيروني يك طرح تحقيق مستلزم كنترل دقيق عوامل ذيل است:
الف- كنش متقابل بين انتخاب آزمودنيها و متغير مستقل
ب- واكنش ناشي از تاثير اجراي پيش‌آزمون
ج- واكنش‌هاي ناشي از روشهاي انجام تحقيق
د- مزاحمت‌هاي ناشي از قرار گرفتن آزمودنيها در معرض دخالت متغيرهاي مستقل متعدد.
خلاصه اينكه اعتبار بيروني در رابطه با قابليت تعميم‌پذيري يافته‌هاي تحقيق، از طريق اعتبار بيروني تحقيق قابليت تعميم‌پذيري نتايج حاصله را مورد بحث و بررسي قرار مي‌دهد.