ابزارها وتكنيك ها در روش تحقیق کیفی

تغيير در رهيافت هاي توسعه براي توجه بيشتر به دانش بومي ومحلي ، ضرورت روي آوري به تحقيقات كيفي را آشكارساخته ومشروعيت بيشتري به آن بخشيده است. تجزيه وتحليل كيفي ،نيازمند ابزارهاي نرم افزاري
 يا به عبارتي روش هاي خاصي است نظر سنجي تسچ:
برطبق اين نظريه ، تحقيقات روي موضوعات زير مي تواند به توسعه ابزار وراهكارهاي كيفي كمك كند: •ويژگي هاي زبان به عنوان عامل اصلي ارتباطات •بازنمايي شناختي /فرهنگي •تجزيه وتحليل گفتمان وقوم نگاري ارتباطات •علوم قومي وقوم نگاري ساختاري •كنش متقابل نمادين وروش هاي قوم نگاري •كشف نظم ها، شامل شناسايي وطبقه بندي عناصر وارتباطات آن ها والگوها •درك معاني متن يا اقدام
بررسي ، واكاوي وتفسير كيفي اطلاعات در هر مرحله وابسته به مهارتها ، سطح آموزش ، بينش وتوانايي هاي تحليل گر است.البته اين اطلاعات كيفي الزاما نبايد بصورت كيفي ، واكاوي وتفسير شوند، بلكه مي توانند بصورت نظام مند در قالب اعداد ، نمودارها ومقياس ها به كار گرفته شوند(شعبانعلي فمي وديگران،1383،  144-143).
ابزارهاي ارزيابي مشاركتي ، فرآيند گردآوري وتجزيه وتحليل اطلاعات را با همراهي اعضاي جامعه تسهيل مي كنند.
اين روشها وابزارها ، فرايندهاي متعددي را براي اين منظور به خدمت گرفته اند واطلاعاتي رابراي مصلحان روستايي فراهم مي آورند.
در روشهاي مشاركتي ، فرآيند گردآوري اطلاعات وهمچنین خود اطلاعات اهمیت یکسانی دارند.
در نتیجه، مباحثات از طریق جوامع ،سازمانهای غیر دولتی ودولت های  محلی پیگیری می شود تا شیوه های کاربرد منابع موجود ، مشکلات ، تعارضات وفرصت های بررسی وبنیادی مستحکم برای توسعه پایدارتر نظام های مدیریت بهره وری فراهم شود(ESSC,1998,28 ).
نکته مهم در این مسیر آن است که گروه ارزیابی مشارکتی زمان لازم را برای توسعه راهبرد  مذاکرات جوامع تدارک ببینندواین فرایند را گام به گام به جلو هدایت کنند.در بیشتر اوقات این ارزیابی ها اگر در این چها چوب زمانی حرکت کنند به موفقیت خوبی دست پیدا خواهند کرد.
بعد از هر مرحله گروه تسهیل گر نیاز به زمانی برای تحلیل داده ها ومدارک بدست آمده دارد تا برای مرحله بعد مهیا شود.
بنابر این در این روش، اطلاعات در  پیچ وخم مراحل از بین نخواهند رفت وحتی برای توسعه طرح مدیریتی مناطق مرتبط ومشابه ، استفاده خواهند شد(Barbara,2002,4  ).
هر چند مقررات وروش های خاص واستانداردی برای آزمون روایی واعتبار اطلاعات حاصل از پژوهش های کیفی ارائه نشده است ،شعبانعلی فمی ودیگران به نقل از پاتون نکات زیر را که به شکل دستورالعمل های اجرائی بیان شده است ، برای ارتقای کیفیت واعتبار این واکاوی ها پیشنهاد کرده اند: •تمرکز تجزیه وتحلیل بر اهداف •اتخاذ راهبردهای مناسب برای پرسشگری ،مشاهده وتجزیه وتحلیل محتوا •یافتن الگوها وتوسعه نظام های طبقه بندی در تجزیه وتحلیل استقرایی •شناسایی فرایندها وپیوندها میان داده ها وتجزیه وتحلیل علل،عواقب وارتباطات(شعبانعلی فمی ودیگران،144،1383).
تجزیه وتحلیل داده ها یکی از بخشهای اساسی هر بررسی کیفی است.
البته باید توجه داشته باشیم که برای بررسی های کیفی مانند بررسی های کمی ، فرمول ثابت ومشخصی برای تجزیه وتحلیل یافته ها وجود ندارد.
به اعتقاد میلز این نوع از تجزیه وتحلیل ها قبل از آنکه روالی علمی باشند، مهارت فکری وذهنی محسوب می شوند. معمولا نقطه دقیقی برای اتمام گرد آوری داده ها وآغاز فرایند تجزیه وتحلیل وجود ندارد ، بلکه طی فرایند گرداوری داده ها ، ممکن است ایده هایی برای تجزیه وتحلیل شکل گیرد وبراساس آن تفاسیری از داده ها صورت پذیرد ، بنابراین ، محقق باید این تفاسیر را در کنار داده ها یادداشت کند .همپوشانی گردآوری اطلاعات وتجزیه وتحلیل آن به بهبود کیفیت هر دو مقوله می انجامد(همان،145).
انتخاب روش های گردآوری اطلاعات
قبل از هر چیز باید این نکته روشن شود که در تحقیقات مشارکتی روستایی ، هیچ یک از روشهای گردآوری داده ها نسبت به روشهای دیگر برتری ندارد، بدین معنی که هر روشی مناسب ترین روش برای گردآوری نوعی از اطلاعات است.
برای تصمیم گیری درباره انتخاب روش ، نقطه شروع منطقی ، تعریف نوع اطلاعات مورد نیاز است.
اصولا طبقه بندی کمی وکیفی وتمایل بیش از اندازه به گردآوری هر یک از آنها نادرست است ودر اغلب مواقع بهتر است که هم اطلاعات کمی وهم اطلاعات کیفی بدست آید.
بدین ترتیب در مطالعات کوتاه مدت ومیانبر ، استفاده از تکنیک های مرکب ، معمولا مناسب تر از تکیه بر یک روش منفرد گردآوری اطلاعات است (فرشادگهر وضیایی بیگدلی،69،1383).

در تعیین فنون گردآوری داده ها وتوافق بر سر میزان استفاده از آن ها در شیوه های مختلف ، باید به چند مورد توجه کنیم که در زیر به بررسی مختصر آن ها می پردازیم(همان):

•میزان حساسیت اطلاعات با توجه به زمینه فرهنگ محلی            

●توافق روی یکی از فنون نفوذی یا غیر نفوذی ، مستقیم یا غیر مستقیم ، بسته یا باز

•مقایسه روش ها با اطلاعات ویژه مورد نیازاولین پرسش کلیدی در انتخاب فنون مناسب گردآوری داده ها این است که آیا اطلاعات مورد نیاز ، از حساسیت برخوردارند یاخیر؟
اطلاعات حساس در سطح عام، اطلاعاتی تعریف می شوند که نمی توان آن ها را بطور مستقیم بدست آورد ، زیرا پاسخ های مردم به پرسش ها ، تحت تاثیر فراسنجه ها یا عللی است که داده های غیر واقعی یا نادرست را حاصل می کند.در نتیجه،  پژوهشگران ممکن است به پاسخ هایی دست یابند که پایایی مطالعه را تضعیف می کنند.
اطلاعاتی که در فرهنگی خاص یا در یک ناحیه ، حساس تلقی می شود ، ممکن است در جای دیگر حساس نباشد.برای مثال ، در برخی از کشورهای آفریقای غربی ونپال مردم دوست ندارندبچه هایشان سرشماری شوند.در این نوع فرهنگ ها حتی یک پرسش ساده ، مثل ” چند تا بچه داری؟” پاسخ هایی نادرست در پی خواهد داشت.
اما در بسیاری از کشورها ، والدین با میل ورغبت به جزییات پرسش هایی پاسخ می دهند که در باره فرزندان مطرح می شود.
در مناطق دیگر ، بسیاری از مسائل مربوط به بهداشت ، خصوصی تلقی می شود ، بنابراین از حساسیت برخوردار است(همان).
سریع ترین راه تشخیص حساس بودن یا نبودن اطلاعات ، پرسیدن از مردم بومی است.
برای مثال می توان به جریان مطالعه در یکی از روستاهای بوتسوانا اشاره کرد که در آن ترکیبی از فنون مشارکتی وغیر مستقیم بکار رفت ، زیرا کارگران نسبت به هر پرسشی که در باره ثروت بود ، حساسیت بالایی داشتند ، بنابراین تمام پرسشهای مستقیمی که در ارتباط با ثروت کشاورزان ودامداران بود حذف شد(همان،71).
غیر از حساسیت برخی اطلاعات ، مشکلات دیگری نیز وجود داردکه کار گرد آوری اطلاعات صحیح را با مشکل مواجه می کند.تمایل به نشان دادن آگاهی مناسب وبالا یکی از آن دسته مشکلات است .
بنا براین زمانی که مردم بخواهند مودب باشند ،ناخوشایند برخورد نکنندوبرای هر موضوع ، تفسیر غیر منطقی نداشته باشند ، ممکن است پاسخ هایی بدهند که از نظر اجتماعی مطلوب است.

از جمله این پرسشها می توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:

درباره جامعه

•آیا کارگران بهداشت مناسب دارند؟

•آیا شما در شورای روستا شرکت می کنید؟

•آیا اگر پروژه ای را آغاز کنیم مشارکت خواهید کرد؟

درباره سازمان ها

•آیا مدیر شما تاثیر گذار است؟

•آیا شماتمایلی برای همکاری با این نهاد دارید؟

•آیاکارمندانتان به شما دسترسی دارند؟از دیگر مشکلات گردآوری اطلاعات می توان به تمایل روستاییان به ارائه اطلاعات نادرست اشاره کرد.
بدین ترتیب ممکن است افراد اطلاعات درستی ارائه ندهند ، زیرا مبهم ماندن واقعیت رابه نفع خود می بینند.

چنین پاسخ هایی ممکن است به پرسش هایی از قبیل پرسش های زیر داده شود:

•چند راس دام دارید؟

•آیاشما وزن فرزندتان را می دانید؟

•آیا سرایداران، جلسه های ماهیانه برگزار می کنند؟

•میزان فروش سال گذشته شما چقدر بوده است؟(همان،72 ).در برخی موارد پاسخ دهندگان به امید برخورداری از امکانات ، پاسخ های صحیحی ارائه نمی دهند.
در بسیاری از این موقعیت ها ، مردم این احساس را دارندکه اگر به پرسش ها به شیو ه معینی پاسخ دهند، می توانند از امکانات یا کمک هایی برخوردارشوند.

برای مثال ممکن است به پرسش های زیر پاسخ بدهند که احتمال دریافت کمک را بالا ببرد:

•آیا شما مشکل آبرسانی دارید؟

•داشتن مرکز بهداشت در روستای شما ضروری است؟

•آیا کشاورزان بذر کافی برای کاشتن سبزیجات دارند؟

•آیا شما برای ایجادسیستم جدید آبرسانی هزینه ای پرداخت می کنید؟(همان،73)با وجود مشکلات عنوان شده ، راه برون رفت از بحران اطلاعات ناصحیح ،استفاده از همکاری خود مردم در تمام مراحل تحقیق وبرنامه ریزی است، بنابراین توجه به فنون وروشهای مشارکتی یکی از راههای تعامل فعال ذی نفعان روستایی با مصلحان روستایی است.
در زیر ، مهم ترین تکنیک های مشارکتی در چهار بخش بررسی می گردد:
– فرآیندهای بحث وگفتگو ومشاهده
– نمودارها وفهرست ها
– جدول ها وچارت ها -روش های تجزیه وتحلیل ویژه – – -فرآیندهای بحث وگفتگو ومشاهده
مصاحبه های نیمه سازمان یافته:
این نوع مصاحبه روشی غیر رسمی ومشارکتی در زمینه گردآوری داده ها با استفاده از پرسش های باز است.
این روش از جهات گوناگون با مصاحبه سازمان یافته تفاوت دارد.در مصاحبه سازمان یافته پرسش ها معمولا از پیش تعیین شده ، ثابت وهمشکل اند، که این همشکلی پاسخ ها را نیز در بر می گیردواین باعث می شود پرسشگر به راحتی پاسخ پرسش های خود را از مخاطبان دریافت دارد.
از آنجا که در مصاحبه سازمان یافته از پرسش های بسته استفاده می شود، این روش در مقایسه با مصاحبه نیمه سازمان یافته انعطاف پذیری ناچیزی داردومخاطب ناچار است در چهار چوبی مشخص به اظهار نظر بپردازد.
در حالیکه در مصاحبه نیمه سازمان یافته تنها تعدادی از پرسش ها از قبل تعیین شده اند وبسیاری از آنها طی مصاحبه طرح می شوند.
انعطاف پذیری در روش نیمه سازمان یافته به این معنی نیست که مصاحبه ساختار مشخصی نداردوهیچگونه کنترلی بر فرآیند نیست.
در این روش به جای استفاده از پرسش نامه رسمی از یک فهرست هم سنجی یا مقابله از قبل تعیین شده استفاده می شود.
در این روش ، جلسه ای با حضور افراد غیر بومی در مقام پرسشگر(ان)وگروهی از روستاییان تشکیل ودر  ارتباط با موضوع مورد بررسی ، تعدادی از پرسش های از پیش طراحی شده ، پرسیده می شود.در طول مصاحبه مسائل یا موضوعات جدید مطرح شده روستائیان به فهرست هم سنجی پرسشگر(ان) اضافه می شود تا ادامه بحث مورد بررسی قرار گیرد.
بنابر این در این روش مانند روشی مشارکتی ، مکالمه میان پرسشگر ومخاطبان اهمیت خاصی دارد وبه عبارتی ، گفت وگوی دوطرفه میان هر دو گروه ، جوهره این روش را تشکیل می دهد.
بنا براین لازم است پرسشگران به انواع مهارت های ارتباطی ، به خصوص صبر وحوصله در شنیدن نظرات مخاطبان ، یادداشت کردن سریع مطالب با اجازه آنها وپرهیز از ایجاد اختلال در میان گفتگو مجهز باشند(شعبانعلی فمی ودیگران،149،1383).

علاوه بر یادداشت برداری سریع در ترکیب بندی این نوع از مصاحبه ، رعایت نکات زیر اهمیت زیادی دارد:

•بیان مقدمه ای کوتاه ومعرفی مختصر برای احساس آرامش مصاحبه شونده، برقراری ارتباط وپذیرفته شدن وبالا بردن اعتماد، حائز اهمیت است. معرفی باید در بر گیرنده اطلاعات عملی در باره مصاحبه کننده واهداف مصاحبه باشد.

•مصاحبه باید بابیان حقایق ، پرسش هایی که فهم آن آسان است ونیز پاسخ هایی آغاز شود که جدال برانگیز نیستند.

•پرسش ها باید به گونه ای باشد که از شکل عام به شکل خاص حرکت کنند،برای مثال :”چند فرزند دارید، چند فرزند زیر پنج سال دارید، معمولا چه کسی در انجام کارهای کشاورزی یه شما کمک می کند، سن کسانی که کمک می کنند چقدر است؟”(فرشادگهر وضیایی بیگدلی،82،1383).برای ارتقای کیفیت مصاحبه بهتر است که پرسشگران از رشته ها یا تخصص های مختلف باشندوبه اصطلاح یک تیم چند رشته ای این کاررا هدایت کند تا جوانب گوناگون موضوع ، بررسی شود.
الف- دسته بندی
مصاحبه نیمه سازمان يافته مي تواند با افراد يا گروه هاي مختلف صورت گيرد.
ميكلسون مصاحبه را بر اساس نوع يا تركيب پرسش شوندگان به سه گروه كلي تقسيم مي كند(شعبانعلي فمي وديگران،153،1383-151):
1- مصاحبه انفرادي:
در اين نوع مصاحبه ، اغلب تعدادي از افراد جامعه ، نمونه انتخاب مي شوند تا اطلاعات مورد نظر از آن ها كسب شود. از اين نوع مصاحبه هم در روش هاي مشاركتي وهم در شيوه هاي تحقيقي اكتشافي يا پروژه هاي زمينه يابي استفاده مي شود.
در مصاحبه انفرادي ، اعتقاد بر اين است كه افراد به دليل تفاوت سني وجنسيتي داراي تجربيات ، نگرش ها ، عقايد ونظراتي متفاوت اند كه اين خود موجب توليد اطلاعات متنوع مي شود.
2- مصاحبه با مطلعان كليدي:
افراد يا مطلعان كليدي عبارت اند از كساني كه بينش ونظرات خاصي درباره موضوع مورد بررسي دارند. اين افراد الزاما كارشناسان يا رهبران محلي نيستند ، بلكه مي توانند افراد عادي مطلع در روستا   يا كشاورزاني باشند كه محصولات متفاوتي را كاشته اند.
اين نوع مصاحبه معمولا زماني مورد توجه وتاكيد است كه محقق به دنبال كسب اطلاع درباره موضوعي به خصوص باشد.
3- مصاحبه گروهي:
مصاحبه گروهي دسترسي به بدنه وسيع تري از دانش محلي واجتماعي را فراهم مي آورد.
افراد گروه مي توانند به صورت نمونه انتخاب وبه مصاحبه دعوت شوند يا بطور اتفاقي در محل مصاحبه گرد هم آيند.معمولا تعداد افراد گروه نبايد از 20تا 25 نفر تجاوز كند زيرا كارمصاحبه دشوار مي شود.
پويايي مصاحبه گروهي باعث طرح پرسش هاي غير منتظره وهمچنين توليد اطلاعاتي فراتر از اطلاعات گردآوري شده از مصاحبه هاي انفرادي مي شود.
گروههاي مورد مصاحبه مي توانند دونوع باشند:-گروههاي مخلوط             -گروههاي متمركز يا كانوني
گروههاي مخلوط : شامل آن دسته از گروههايي است كه از نظر ويژگي هايي نظير سن ، جنسيت وساير خصوصيات مخاطبان ، ناهمگن اند. البته درتشكيل گروههاي مخلوط ، مصاحبه شوندگان بايد علايق مشتركي داشته باشند، بنابراين بايد از تشكيل گروه هايي كه ميان افراد آن تضاد سليقه ،‌علاقه ومنافع است ، پرهيز شود.
گروههاي متمركز يا كانوني : شامل گروه هاي همگن از نظر جنسيت ، سن يا ساير ويژه گي هاي فردي وحرفه اي اند كه در باره موضوع خاص مرتبط با كارشان اطلاعاتي عميق دارند.اين گروهها شامل 6تا 8 نفرند كه با حداقل نقش هدايت گري يا تسهيل گري پرسشگر، به بحث درباره جزئيات موضوع می پردازند.
ب- مشكلات
در اين روش بايد ميان اطلاعات بيشتر و اعتماد روستائيان تعادل برقرار شود.
گاهي روستاييان نسبت به برخي از پرسش ها حساس اند واگر به آنها فشار آورده شود ،‌ممكن است اعتمادشان به محقق سلب شود .
از آنجا كه اعتماد وتفاهم متقابل از پيش نيازهاي اساسي موفقيت پروژه هاي ارزيابي مشاركتي روستايي ومصاحبه هاي نيمه سازمان يافته است ، محقق بايد در پرسيدن پرسش ها ، حدود را رعايت كند ونبايد با پرسيدن سوال هاي اضافي اين اعتماد را از بين ببرد(همان،153).
گاهي اوقات مردم براي ارائه ساير جنبه هاي موضوع تمايل نشان نمي دهند،‌بدين معني كه احتمالا به هر دليلي از جنبه هاي خاص ناراضي اند.
بطور مثال ، در بهره برداري بي رويه از گياهان دارويي ، آنها مايل اند در باره اثرات دارويي ،قيمت گياه و وضعيت بازار آن پاسخ دهند ، در حالي كه از بحث درباره تخريب مراتع واثرات زيست محيطي ناراضي اند.
در اين موارد بهتر است پرسش ها بصورت غير مستقيم طرح شوند، يعني بجاي اينكه پرسيده شود نظر يا احساس شما درباره فلان موضوع چيست،بهتر است بپرسيم شما فكر مي كنيد ساير روستاييان درباره اين موضوع چه احساس يا نظري دارند.
ضمنا بايد توجه داشت كه آن ها نبايد از موقعيت مصاحبه احساس خطر كنند (simanowits,1999,25).
پ- دستورالعمل
قبل از هر چيز بايد به آماده كردن برخي موضوعات براي بحث وشناسايي افراد يا گروههايي پرداخت كه گروه ارزيابي مشاركتي مي خواهد با آنها صحبت كند.

پس از از انتخاب موضوع موارد مهم زير بايد در مصاحبه نيمه سازمان يافته رعايت شود:

•انتخاب زمان مصاحبه براي هدايت مصاحبه

•پرسيدن پرسشهاي باز كه مبناي مصاحبه وبحث اند وپايه هاي انعطاف پذيري در بحث را به ترتيبي فراهم  مي آورند كه مسائل جديد بطور كامل وموشكافانه بررسي شوند.- حداقل يكي از اعضاي تيم ارزيابي يادداشت برداري كند.- بعد از مصاحبه نيز گروه بايد در خصوص تكميل اطلاعات وگزارش بحث كند.در دستوالعمل انجام مصاحبه هاي نيمه سازمان يافته ،‌برخي ويژگي ها مربوط به تعداد افراد گروه وزمان اجراي مصاحبه است وتعدادي ديگر، بهترين شيوه هاي اجراي آن را در بر مي گيرند.
بطور مثال براي اجراي دوستانه مصاحبه وايجاد تفاهم در خصوص حضور تيم مشاركتي در روستا ووظايف آن كه همان يادگيري از شرايط محلي است، بايد شروع مصاحبه با احوال پرسي به شيوه محلي باشد.
از ديگر شرايط استاندارد مي توان به ويژگي هاي مصاحبه كننده اشاره نمود كه اجراي خوب و موفقيت آميز مصاحبه در گرو تقويت اين گونه ويژگي ها در مصاحبه كنندگان است:   – فراخ انديش بودن          – با دقت وحوصله گوش دادن وجز آن.

دستورالعمل انجام  مصاحبه هاي نيمه سازمان يافته به شرح زير است( شعبانعلي فمي وديگران،154،1383): •تيم پرسشگري شامل 2 تا 4 نفر از رشته هاي مختلف باشد.

•شروع مصا حبه با احوالپرسي به شيوه محلي وابزار اين نكته باشد كه تيم پرسشگري براي يادگيري در محل حضور دارد.

•شروع پرسشگري با طرح پرسش هايي در خصوص افراد يا چيزهاي مشهود وعيني باشد.

•اجراي مصاحبه به شيوه غير رسمي واضافه شدن پرسشهاي جديد حين بحث باشد.

•فراخ انديش وبي نظر وغرض باشد.

•اجازه دهيد تا هر فرد از افراد تيم مجموعه پرسشهاي خود را درباره يك موضوع به پايان رساند.

•با نهايت دقت به طرح پرسشهاي حساس بپردازيد.

•به صورت نوبتي يادداشت برداري كنيد.

•به علائم غير كلامي توجه كنيد.

•از پرسشهاي تلقيني وقضاوت هاي ارزشي پرهيز كنيد.

•از پرسيدن پرسش هايي كه مي توان بصورت بله وخير به آنها پاسخ گفت پرهيز كنيد.

•مصاحبه هاي فردي بيش از 45 دقيقه طول نكشد.

•مصاحبه هاي گروهي بيش از 2 ساعت طول نكشد. هر پرسشگر فهرستي از موضوعات يا پرسش هاي كليدي را قبلا در دفتر خود يادداشت كرده باشد.ت- اشتباهات معمول
شناخت اشتباهات مي تواند در اجراي اثربخش مصاحبه هاي نيمه سازمان يافته موثر باشد.

اشتباهات معمول در انجام مصاحبه هاي نيمه سازمان يافته به شرح زير است:

•عدم موفقيت در گوش دادن با دقت

•تكرار پرسش ها •كمك كردن به پاسخگو براي پاسخ دادن به پرسش هاي طرح شده

•پرسيدن پرسش هاي مبهم            

●پرسيدن پرسشهاي غير مهم وضروري

•اعتقاد داشتن به همه چيز وناتواني در قضاوت در مورد پاسخ ها

•مصاحبه را به درازا كشاندن             

●تعميم افراطي يافته ها

•اتكاي بيشتر به پاسخ هاي تحصيل كردگان، بزرگسالان ، ثروتمندان ومردها

•عدم توجه به هر چيزي كه با عقايد وتعصبات پرسشگر جور نباشد.

•ارزش دادن بيش از حد به پرسش هايي كه پاسخ كميّ دارند.        

●يادداشت برداري ناقص
بحث گروهي
بحث گروهي با جامعه يا ذي نفعان متعدد به ما اجازه مي دهد كه در مقايسه با مصاحبه نيمه سازمان يافته ،‌دامنه اي از علايق ودلواپسي ها مكشوف شود.
اين فرايند،‌آگاهي درخصوص منبع دلواپسي ها وتعارضات را افزايش مي دهدوبستري براي موضوع گفت وگو مهيا مي سازد.
اطلاعاتي كه در طول اين فرايند از راه ملاقات با گروههاي ذينفع گردآوري مي شود، ممكن است به توسعه طرح ونقشه اي مديريتي كمك كند كه مورد پذيرش تمام گروهها باشد(Baraba,2002,6).

براي اجراي بحث گروهي مناسب وكارا رعايت نكات زير مي تواند كمك كننده باشد(Ibid.,7):

•انتخاب زمان وموقعيت مناسب به ترتيبي كه بحث وملاقات بدون هرگونه مزاحمتي صورت پذيرد.

•تشويق وترغيب تمام گروهها ودسته هاي مورد نظر به شركت در بحث گروهي به ترتيبي كه دامنه وسيعي از اطلاعات تكميلي رادر خصوص موضوع مورد نظر فراهم آورند وبه اين ترتيب اطلاعات وعقايد متفاوت را در اين خصوص از نظر دور ندارند.

•گسترش فنوني كه مشاركت تمام گروه ها را برمي انگيزد.

•پرسيدن پرسشهاي باز براي گسترش عقايد، تعابير وتفاسير پاسخگويان

•توافق در خصوص چگونگي هدايت ملاقات با گروه ها به همراه حفظ انعطاف پذيري در مباحث به شكلي كه تمام مسائل وموضوعات قابليت آشكار شدن داشته باشند.

•يادداشت برداري يكي از اعضاي گروه از مباحث

•انجام مباحثات تكميلي در پايان مصاحبه از طريق گروهمشاهده
اصطلاح مشاهده ، به ديدن ساده وثبت برخي وقايع اطلاق مي شودكه به خودي خود در وضعيتي خاص رخ مي دهند.
زماني كه اطلاعات حساس ونياز به دقت زياد دارد، مشاهده مهم ترين روش براي گردآوري داده هاست.
از روش مشاهده هم در خصوص گردآوري اطلاعات فيزيكي و هم  عملكردهاي رفتاري مي توان استفاده كرد.
بطور مثال مشاهدات دست اول مي تواند مشخص كند كه چه كسي به پست هاي بهداشتي وكلينيكي توجه دارد وچرا آن كار را انجام مي دهد واين كه تصميمات چگونه در گروه هاي  بهره بردار جامعه تنظيم مي شوند. بدين ترتيب در اين روش ،‌اطلاعات دقيق تري از روش مصاحبه دريافت مي شود(فرشادگهر وضيايي بيگدلي ، 77،1383).

درهر حال،‌ محدوديت هاي متعددي نيز در مورد تاثير روش هاي مشاهده وجود داردكه در زير به آنها اشاره مي شود(همان،78):

•اين روش ها زمان زيادي مي برند.

•حوزه تاثير اين روش ها برتعداد مشخصي از نمونه ها اعمال مي شود،‌مثلا در فرايند مشاهده روستا تنها مي توان براي خانه هايي كه نزديك جاده هستند ، تسهيلاتي فراهم كرد.

•روش مشاهد ه انتخابي مي تواند سبب شود تا تصويري كامل از آنچه اتفاق مي افتد نداشته باشيم.

•بنا به تعريف ،‌در روش مشاهده ،‌تنها به آنچه در حال حاضر در حال وقوع است توجه مي شود ونه آنچه در گذشته اتفاق افتاده است.

•در اين روش ،‌اطلاعات توصيفي ارائه مي شود كه به خودي خود كاربردي ندارند وبايد تفسير شوند. چه بسا تعيين معاني فرهنگي خاص براي اين حادثه مهم ، رويداد ، الگوهاي رفتاري يا شرايط فيزيكي ، گمراه كننده باشد.

براي مثال ، در يك مدرسه از روستاهاي هند ، مشاهده شد كه دانش آموزان بطريهاي آبي به مدرسه مي آورند كه داخل آنرا لجني سبز پوشانده است.مشاهده كننده نتيجه گرفت كه هيچ گونه آبي در مدرسه وجود ندارد ودانش آموزان از همان بطريهاي كثيف ، آب مي نوشيدند ، در حالي كه با پرسش از دانش آموزان معلوم شد كه دانش آموزان آن آب را براي باغ مدرسه مي آورند.

•كيفيت روش مشاهده به آموزش مشاهده كننده بستگي دارد.مشاهده بر دو نوع است :- مشاهده مشاركتي              – مشاهده سازمان يافته
1-مشاهده مشاركتي
مشاهده مشاركتي زماني رخ مي دهد كه مشاهده كننده تا حدي در موقعيت مورد مشاهده ،‌شركت دارد.اين روش را خصوصا مردم شناساني بكار مي برند كه ماهها يا حتي سال ها در جامعه مورد مطالعه زندگي مي كنند. براي دستيابي به موفقيت ، مشاهده كنندگان به سطح بالايي از خود آگاهي ، حافظه قوي ، احترام به مردم  وقضاوت   بي طرفانه نياز دارند.
بدون اين موارد، مشاهده مشاركتي مي تواند به دليل مشاهده انتخابي ، فراموشي وناتواني در دستيابي به معاني معتبر رفتارهاي مشاهده شده ، تصويري نامناسب از يك وضعيت را ارائه دهد(همان ، 79).
2- مشاهده سازمان يافته
مشاهدات را مي توان با استفاده از مدارك ثبت مشاهدات يا روش هاي ديگر، براي توجه به انواع رفتارها ، در محدوده زماني از پيش تعيين شده به شكلي نظام مند سازمان دهي كرد.از مشاهدات سازمان يافته مي توان براي گردآوري انواع مختلف اطلاعات استفاده كرد(همان).
نمودارها وفهرست ها

نمودارها وفهرست ها را مي توان در انواع زير نام برد:

•نمودارون

•نموداربرنامه روزانه

•نمودار نظام ها

•تقويم فصلي

•نمودارگردش كار

•قدم زدن عرضي

•نيم رخ هاي تاريخي

•برش عرضي تاريخي

•خط سير زمان

•خطوط روندنمودار ون
نمودارهاي ون با عناوين ديگري چون نمودارهاي شبكه اي يا در زبان هندي به نام نمودارهاي چاپاتي شكل كه همان نان هاي گرد كوچك در هندوستان است ،‌نيز ناميده مي شود.
اين نمودارها در واقع يكي از روشهاي ديداري ارزيابي مشاركتي روستايي اند كه با كمك آن ها ارتباطات ، تماس يا پيوند بين افراد ، موسسات ،‌گروه ها يا سازمان ها نمايش داده مي شوند(شعبانعلي فمي وديگران،206،1383).

در این شکل فلش ها وخطوط ، تعاملات متفاوت میان گروه های بهره بردار گوناگون وهر گروه با منبع ویژه (در اینجا جنگل) را نشان می دهند.

از این نمودار چنین بر می آید که :

•جامعه ، پیمانکاران،صنعت واداره جنگل ومرتع بصورت مستقیم با جنگل در ارتباطند.

•کارمند اداره صف از طریق پیمانکار واداره جنگل ومرتع  با جنگل در ارتباط است.

•صنعت ، تعاملاتی با اداره جنگل ومرتع وپیمانکار دارد.

•پیمانکار از راه پرداخت پول به کارگران ، ارتباط متقابلی با جامعه دارد.جامعه نیز از طریق تامین کارگر در تعامل با خدمات جنگل است(Ibid.).
در این مسیر مصاحبه های نیمه سازمان یافته با گروههای متفاوت بهره بردار ، می تواند برای شناسایی انواع تعاملاتی که رخ می دهد ، کمک شایانی بکند وبنابراین اطلاعات بیشتری برای بهبود مدیریت فراهم آورد.تعاملات ممکن است شامل پرداخت حقوق یا اجاره بها (برای مثال میان صنعت واداره جنگل ومرتع) باشد(Ibid.,57).

تقویم فصلی
اثر فصل یکی از عواملی است که زندگی ومعیشت روستاییان را به شدت تحت تاثیر قرار می دهد. شرایط زندگی روستاییان در فصل های مختلف ، یکسان نیست وتغییر می کند. آنها در هر فصل، مشکلات وفرصت های ویژه ای دارند که به سایر فصول تعمیم پذیر نیست.
برای مثال عواملی چون شرایط اقلیمی ، میزان بارندگی ، سطح زیر کشت محصولات ونوع کشت ، دسترسی به آب ، سوخت ، نیروی کارگری وخوراک دام، الگوی مصرف مواد غذایی ، تقسیم جنسیتی کار ونظایر آن کاملا تابع تاثیر فصلی است.
این تغییرات فصلی را می توان با ترسیم تقویم ها ونمودارهای فصلی بررسی کرد که یکی از روشهای ارزیابی مشارکتی است(شعبانعلی فمی ودیگران،201،1383).
تقویم فصلی که مردم محلی آن را ترسیم می کنند ، وسیله ای سودمند برای جمع آوری اطلاعات در باره روند های فصلی جوامع سنتی وتعیین دوره های خاص وبحرانی است.این شیوه بهترین وسیله در بحث های گروهی است که منجر به دستیابی اطلاعات مختلف می شود.
تقویم های فصلی اغلب روی زمین وبا استفاده از دانه ها و سنگ ها ایجاد می شوند.
در موارد دیگر گراف های خطی ساده می تواند نشان دهنده افزایش وکاهش یک موضوع طی فصل باشد.
مجموعه ای کلی از متغیرها شامل بارش ، توالی محصولات وتقاضای نیروی کار ، دسترسی به شغل وپول، مهاجرت بیرونی ، اشاعه بیماریهای انسانی ، میزان هزینه وجز آن  ،همچنین دوره های مهم مانند اجرای نمایشگاهها می تواند در تقویم فصلی آورده شود(Poffenberger et al., 1992b,12).
بطور کلی روند ها تنها باید بصورت تقریبی وکیفی نشان داده شوند وکمیت ها ( مانند عملکرد هر محصول یا ساعت نیروی کار ) به ندرت هدف تیم مشارکتی اند.
تقویم فصلی ، اسناد ومدارک تولیدات جاری در طول زمان را به همراه دامنه تغییرات برداشت محصول در طول فصل نشان می دهد. این اطلاعات می تواند برای تخمین بازده محصول تولیدی نیز بکار رود(Barbara,2002,26).

برای ترسیم نمودار فصلی مراحل زیر باید به ترتیب انجام شود:

•انواع تولیدات (برای مثال تولیدات جنگلی ) با فهرست برداری شناسایی شود.[اگر تولیدات بسیار زیاد باشند ،مناسب تر خواهد بود تا تولیداتی را برای تحلیل فصلی شناسایی کنیم که ارزش اقتصادی بالاتری دارند(برای مثال 3تا5 محصول غذایی ، دارویی و سوختی )].

•تمام تولیدات با ارزش تجاری چه فرآوری شده وچه خام باید در فهرست وجود داشته باشد.

•محقق ابتدا  12  سنگ کوچک را بر می دارد و به نام ماههای سال در یک ردیف روی زمین می چیند.

•سپس یک محصول یا دسته ای از محصولات (محصولات زراعی یا  باغی ، تغذیه ای یا سوختی وجز آن) را برای بحث در یک زمان خاص انتخاب می کند.

•سپس محقق از روستاییان در خواست می کند تا ماههایی از سال را معیین کنند که هر محصول در دسترس است.[روستاییان می توانند از بذرها برای نشان دادن دسترسی نسبی ودامنه زمانی دسترسی به محصول مورد نظر ومیوه دادن استفاده کنند].

•بعد از نشان داده شدن اطلاعات هر محصول روی زمین ، اطلاعات باید روی کاغذ بازنویسی شود.

•سپس نوبت به محصول یا دسته محصولی دیگر می رسدکه این کار نیز روی تقویم زمینی صورت می گیرد. این تقویم می تواند بصورت بسیار موثری د رشکل دایره ترسیم شود.

ماکِرجی برای ترسیم تقویم های فصلی توصیه می کند که ملاحظات زیر مد نظر قرار گیرد:

•بررسی ومطالعه فعالیتها وعوامل متعدد در یک زمان وبر روی یک تقویم فصلی باعث افزایش پیچیدگی در تجزیه وتحلیل وخسته شدن روستاییان می شود.

•برای بررسی برخی موارد مانند درختان ، سبزیجات، میوه جات ، گل ها ونظایر آن می توان از برخی نمادهای واقعی بطور مستقیم برای بازنمایی آن موارد استفاده کرد.برای مثال برای نشان دادن اثرات فصلی بر تولیدات یک درخت یا سبزی خاص می توان از برگ آن بصورت نماد نمره دهی يا رتبه بندي استفاده كرد.اين كار كمك مي كند نیروها والگوهاي مرتبط با اثرات فصلي  وعوامل مورد مطالعه ، بهتر بتواند بررسی وشناخته شود(شعبانعلی فمی ودیگران،203،1383-202).

•برای آنکه تجزیه وتحلیل اثرات فصلی معنی دارتر وفهم پذیرتر باشد، بهتر است عوامل مورد مطالعه ومندرج در تقویم فصلی از نظر میزان بزرگی یا گستردگی نیز بررسی ونمایش داده شوند. برای مثال در نشان دادن تفاوت میزان بارندگی در فصل های مختلف ، تغییرات مورد نظر به گونه ای در نمودار یا تقویم فصلی ارائه شوند که ناظران آن به راحتی بتوانند شدت یا میزان بارندگی  در فصل بهار یا سایر فصل ها را درک وهمچنین نسبت های میزان بارندگی در هر فصل را نسبت به فصل های دیگر محاسبه کنند.تقویم فصلی مربوط به تناوب تولیدات جنگل واستفاده از آنها

برش عرضی تاریخی
در این تکنیک ، جامعه با اتکا به حافظه تاریخی خود، برش هایی را از منطقه /مناطق برای تشخیص وشناسایی    نظام های مدیریتی موفق وناموفق وتحولات مربوط ترسیم می کند، به ترتیبی که از این راه بتوان از اشتباهات یکسان اجتناب ونگرش ها وجوانب مثبت ارزش های گذشته را برای توسعه جامعه ثبت کرد.
برای ترسیم برش عرضی تاریخی ، از یک مجموعه نقشه های کاربری اراضی استفاده می شود تا ویژگی های جمعیتی ، اجتماعی وشرایط منابع طبیعی یک جامعه یا منطقه در مراحل مختلف تاریخی آن مشخص شود.
برای این منظور معمولا سه  نقشه طرح می شود که شرایط یک نسل قبل، نسل فعلی وشرایط مورد انتظار نسل آینده را نشان می دهند. برای این منظور شرکت کنندگان نقشه ای از شرایط موجود زیست محیطی ، اجتماعی – اقتصادی وجمعیتی را ترسیم می کنند. سپس با کمک بزرگ ترهای جامعه ، همان تمرین برای ترسیم شرایطی که بیست سال پیش وجود داشته است تکرار می شود، سپس این دونقشه از طریق جلسات بحث با هم مقایسه می شوند تا تغییرات به وجود آمده وریشه آنها مشخص شوند.
برطبق فهرست تغییرات وعلت آنها ، نقشه ای که چشم انداز شرایط مورد انتظار را در صورت ادامه روند موجود در بیست یاسی سال آینده نشان می دهد با مشارکت مردم طراحی می شود. نقشه آینده را می توان تحلیل واز طریق بحث ، راههای رفع مشکلات موجود ودستیابی به وضعیت مطلوب را بررسی کرد(Eghenter,2000,25).
برای در ک بهتر این نقشه می توان از علائم برای نشان دادن منابع طبیعی ، انواع محصولات ، مناطق چراگاهی ، زیر ساخت ها وخدمات عمومی استفاده کرد. این روش در شناخت ابعاد زمانی برنامه ریزی وارزیابی مشارکتی بسیار سودمند است.
در این روش تصویری از تغییرات به وقوع پیوسته وروندها ی مورد انتظار ارائه می شود .
به این ترتیب مردم به راحتی قادر خواهند بود مشکلات اجتماعی – اقتصادی وزیست محیطی را تشخیص دهند ونظرات خود را درباره راههای رسیدن به آینده مطلوب بیان کنند(Ingles et al.,1999,124 ).
این تکنیک مستلزم بکارگیری یک تیم مشارکتی توانمند برای استفاده از کمک های بزرگترهاي روستا در جهت ترسیم دورانهای تاریخی مختلف روستاست.
تجربه نشان داده است که برای شروع کار مشارکت ، انتخاب وضعیت فعلی کشاورزی /جنگل داری  اجتمکاعی – اقتصادی یا  به طور کلی موضوع مورد بررسی به عنوان مقصد ونقطه انتهایی بررسی ، می تواند بسیار مفید واقع شود(Makarabhirom,1998,27).
روستاییان می توانند در خصوص دوران های زمانی مناسب تصمیم گیری کنند؛ البته بررسی 3 تا 4 دوران مختلف کافی به نظر می رسد.
برای مثال در زمینه جنگل، گروه می تواند برای این منظور مشارکت کنندگان را به ترسیم تراکم وترکیب درختان جنگل در هر دوره ترغیب ودراین ارتباط ، اطلاعات مدیریتی مربوط به هر دوره زمانی را نیز بررسی کند.
مشارکت کننده ممکن است فهرستی از اطلاعات ، نظیر تعداد گونه های در دسترس ، انواع نظامهای مدیریتی، عرف ، قوانین، قواعد کار ومزایاومضرات هر نظام مدیریتی خاص را در اختیار تیم مشارکتی قرار دهد.

ازنكات مهم در اين زمينه مي توان به شناسايي معيارهاي امتياز بندي روستاييان اشاره كرد كه براي محققان اهميت بالايي دارد.
 براي مثال در خصوص امتياز بندي چوب هاي سوختي ،‌بوميان بيشترين امتياز را به چوب هايي مي دهند كه داراي سه ويژگي مهم اند:
الف) درهنگام سوختن كمتر دود مي كنند.
ب) به راحتي بشكنند يا جمع آوري آنها راحت باشد.
پ) براي مدت طولاني بسوزند وگرماي خوبي توليد كنند(Ibid.). بنابراين ،‌تعيين وشناخت معيارهاي ارزيابي هر محصول توسط روستاييان ،‌اطلاعات بيشتري را دراين خصوص آشكار خواهد ساخت كه چرا يك گونه مشخص از درختان ارزش بيشتري نسبت به ساير گونه ها دارد . چنين اطلاعاتي براي تجزيه وتحليل اقتصادي نظام هاي توليد مفيد خواهند بود.

روش هاي تجزيه وتحليل ويژه

•نقشه كشي كروكي جامعه

•مدل سازي سه بعدي مشاركتي

•تجزيه وتحليل قوت ها ، ضعف ها ، فرصت ها، تهديدها(SWOT)نقشه كشي كروكي جامعه
در اين تكنيك ،‌يك گروه از مردم نقشه جامعه ،‌منطقه يا ناحيه راترسيم مي كنند.در اين نقشه ،‌شركت كنندگان وضعيت جغرافيايي ،‌زيست محيطي ، مردم شناسي ،‌اجتماعي – اقتصادي ،‌كاربري اراضي ، مرزها ، منابع اصلي ومسائل ومشكلات منطقه را ترسيم مي كنند.
آن ها نقشه را روي زمين يا كاغذهاي بزرگ رسم واز علائمي استفاده مي كنند كه تمام اعضاي جامعه وتيم مشاركتي بتوانند آن را درك كنند. براي ترسيم ،‌از نقشه هاي هوايي نيز استفاده مي شود.
اين روش براي بازنگري شرايط محلي سودمند است.
همچنين نقشه، شروعي مناسب در ارزيابي هاي زيست محيطي واجتماعي است.
با توجه به اينكه فنون نقشه كشي مشاركتي با ترسيم كروكي ونقشه ها روي زمين يا كاغذ هاي بزرگ به اعضاي جامعه در نمايش فضايي مناطق مختلف كمك مي كنند، اين فرايند ومباحث پيرامون آن از بروندادهاي عملي مهمي قلمداد    مي شوند كه پس از انتقال به كاغذ يا رقومي شدن ، مي توانند اسناد وارجاعات آينده تلقي شوند(Simanowitz,1999,38).
نقشه هاي كروكي ،‌نمايش بصري سريعي از نظام منابع فراهم مي كنند كه فهم آن براي روستاييان آسان است. اين نقشه ها همچنين ابزاري رابراي تشخيص منابع توليدات فراهم مي كنند ونيز مي توانند براي دستيابي به اطلاعات بهتر از شرايط توليدات مورد بررسي ( براي مثال توليدات جنگل) ونمونه هاي مصرف آن ها درجامعه بكارروند(Ibid.,36).
براي انجام صحيح اين تكنيك ، محققان ابتدا بايد اهداف خود را از اين كارتوضيح دهند واز روستاييان خواهش كنند تا با مواد وابزارهاي محلي قابل استفاده نظير سنگ وشاخ وبرگ درختان، نقشه اي از روستاي خود وجنگل ها ومراتع حاشيه روستا روي زمين ترسيم كنند.
براي محققان بازديد از يك مكان اوليه به همراه مطلعان كليدي يراي آشنايي با تاريخچه روستا بسيار مهم است.
از طرف ديگر نشان گذاري جاده ها ، محل هاي سكونت ورودخانه ها براي كساني كه از بيرون براي كاروخدمت به روستا رفت وآمد مي كنند( نظير معلم مدرسه ودكتر خانه بهداشت)مفيد خواهد بود.
گروههاي مشاركت كننده بايد براي احترام به زنان روستا وبهره گيري از اطلاعات ذي قيمت آنها درخصوص جنگل وكشاورزي از وجود آنها نيز استفاده كنند. تعداد افراد هرگروه نقشه كشي بهتر است بيشتر از هشت نفر نباشد تا در فرايند نقشه كشي ،‌اشكالي در آرامش جامعه ايجاد نشود(Ibid.,40).
تيم مشاركتي بايد نقش تسهيل گري خود را حفظ وجامعه را از راه ادراكات خودشان وبه كمك پرسش هاي ساده باز به ترسيم نقشه تشويق كنند.
بدين منظور محقق مي تواند از مشاركت كنندگان بپرسد كه ابتدا چه مشخصه هايي از روستا (جاده ، رودخانه وجز آن) را مي خواهند ترسيم كنند و چه رنگ يا علامتي را براي نشان دادن آن در نظر گرفته اند.
مهم اينست كه اين مرحله در فضاي باز صورت گيرد . سپس روستاييان مي توانند درخصوص سايرويژگيها ي مهم به بحث بنشينند واز اين راه اطلاعات ارزشمندي درباره محيط زيست روستا فراهم آورند. اين مرحله بايد در فضايي بسته به دور از مزاحمت هاي معمول حيوانات اهلي وبا حداقل دخالت گروه تحقيق صورت گيرد.سپس نقشه كروكي جامعه از راه مقايسه باحقايق ، بررسي مي شود. در انتها نسخه اي از نقشه تكميل شده ي  گروه مشاركتي روي كاغذ ترسيم شده ودر اختيار روستاييان قرار مي گيرد(Barbara,2002,33).
يكي ديگر از كاربردهاي نقشه هاي كروكي ، بررسي ومقايسه انتظارات مردان وزنان از طريق ترسيم نقشه هاي كروكي بصورت جداگانه است.

از مهمترين مزاياي ترسيم اين نقشه ها مي توان موارد زير را برشمرد:

•باكشيدن نقشه وبحث درباره آن ،‌بازنگري جامعي از شرايط جامعه فراهم مي شود.

•ارتباطات دوجانبه ومتقابل افزايش مي يابد.

•به مردم كمك مي كند تا ارتباطات ،‌الگوها وروابط دروني را در منطقه درك كنند.

•افراد بي سواد نيز مي توانند مشاركت داشته باشند.

دومورد از معايب ونقاط ضعف اين روش را نيز به قرار زير است:

•براي كشيدن نقشه بايد اطلاعات حاصل از ساير ابزارهاي ارزيابي مشاركتي بكاررود تا از سطحي نگري وظاهر بيني جلوگيري شود.

•برخي از فرهنگ ها ممكن است در درك شكل هاي گرافيكي مشكل داشته باشند(Ibid.,34).مدل سازي سه بعدي مشاركتي
اين نوع از مدل سازي ، روشي از نقشه كشي است كه دو منبع مهم اطلاعاتي شامل 
اطلاعات جغرافيايي  و دانش بومي  جامعه را به يكديگر پيوند مي دهد. مدل سازي سه بعدي مشاركتي ، الگو ومدل برجسته اي مدرج ومستقل ايجاد مي كند كه موقعيت روستاها ،‌منابع وبخش هاي مربوط را به خوبي نمايش مي دهد.اين مدل مي تواند بصورت مدل تغيير وتوسعه مسائل مديريتي ،‌به هنگام شود.
مدل سازي سه بعدي مشاركتي شامل فرايندي چند مرحله اي است. نخستين اقدامات شامل تشخيص وتعيين منطقه مدل سازي ،‌انتخاب مشاركت كنندگان ، بدست آوردن خطوط تراز  رقومي شده منطقه( به همان شكلي كه براي نقشه هاي پايه تهيه مي شود) ودر نهايت تنظيم مقياس محورهاي عمودي وافقي است. مرحله بعد شامل سوار كردن مدل با كمك جامعه است.بدين منظور فاصله ميان هر خط تراز روي يك صفحه مقوايي ترسيم مي شود ، سپس در امتداد خط تراز برش مي خورند وهر يك از آنها روي الگوي تراز چسبانده مي شوند تا سطحي مرتفع را تشكيل بدهند. پس از اين مرحله ، مدل به شكل مناسب رنگ آميزي مي شود ودر پايان نيز علائمي از جنس كاغذ بصورت راهنماي نقشه در كنار مواردي نظير رودخانه ها ،‌جاده ها ،‌مناطق جنگلي،‌روستاها،وساير مناطق مربوطه قرار مي گيرد.
حال موقع آن رسيده كه مدل به جامعه عرضه شود. اطلاعات برگرفته شده از مدل مي تواند بصورت رقومي درآيد(GIS) ودريك پايگاه اطلاعات ذخيره شود. براي بازبيني اين مدل سيستم اطلاعات جغرافيايي مي توان از مقايسه اين اطلاعات با اطلاعات فضايي موجود نظير نقشه هاي توليد شده از تفسير عكس هاي هوايي ماهواره اي بهره گرفت (Ibid.,31).
تجزيه وتحليل قوت ها ، ضعف ها، فرصت ها ، تهديدها((SWOT
تجزيه وتحليل swotدر ابتدا ابزاري است در دست برنامه ريزان براي كمك به تصميم گيري درباره اهداف كلي در برنامه ريزي استراتژيك. اين ابزار در اين مسير به شناسايي وارزيابي قوت ها ، ضعف ها ، فرصت ها وتهديدهاي مبتلا به پروژه ها ، فعاليت هاي تجاري وموقعيت هاي سازماني يا فردي مي پردازد(ISU,2006).
تجزيه وتحليل swotدر ابتدا بصورت ابزار برنامه ريزي در برنامه ريزي مقدماتي فعاليت هاي تجاري بكارگرفته شد ، اما بعدها موسسات ملي ، علمي وآموزشي وساير سازمان ها وموسسات آن را بصورت بسيار رايج در نخستين گام فرايند  برنامه ريزي بكارگرفتند.
اين ابزار مي تواند درخصوص گسترش وتوسعه خدمات وبرنامه ريزي جديد، ارزيابي ارزش اين خدمات ، برنامه ها ، پروژه ها و ايده هاي جديد وساير موقعيت ها يي مفيد باشد كه نياز به تصميم گيري وتصميم سازي  دارند(Wikipedia.org).
اين تكنيك همچنين ابزار قدرتمندي براي ارزيابي موضوعات در مداخلات ويژه وارائه خدمات نوين است وبراساس جلسات سازمان يافته توفان انديشه براي دستيابي گروه به درك از عوامل مثبت (قوت ها) ، عوامل استراتژيك منفي( ضعف ها) ، امكان بهبودي ( فرصت ها) ومحدوديت ها ( تهديدها) درارتباط با موضوع مورد بحث پايه گذاري شده است(Ingles et., 1999,36). بنابراين دراين روش فرانگري سازماني يا فردي در زمينه محيط دروني وبيروني مدنظر قرارگرفته است(Wikipedia.org).
تجزيه وتحليل swotقسمتي ازمدل سياست گذاري هاروارد است كه بصورت بخشي از دوره سياست گذاري تجاري در مدرسه هاروارد از حدود دهه 1920ميلادي تاكنون تدريس مي شود.
دردهه 1960، تحقيقات دانشگاه استنفرد كه رابرت استيوارت و آلبرت هامفري آن را بر اساس داده هاي 500 موسسه تجاري صورت دادند ،‌به سوي اين روش جديد هدايت شد(Policastro,2001,12).
قوت ها
ويژگي هايي كه گروه رادر دستيابي به اهداف ياري مي رسانند.اين ويژگي ها احتمالا داراي يك اثر مثبت در دستيابي مطلوب به اهداف خواهند بود ، بنابراين تدابير گروه بايد در جهت تقويت اين ويژگي ها طراحي شود.
ضعف ها
ويژگي هايي كه در راه رسيدن به اهداف ،‌مضرند واحتمالا در اين راه اثرات منفي خواهند داشت . بنابراين تدابير گروه بايد در جهت تضعيف ياكاهش اثرات منفي اين دسته از عوامل طراحي شود.
فرصت ها
وضعيت هايي از محيط  پيرامون كه مي توانند به دليل اثرات مثبت احتمالي ،‌گروه را در دستيابي به اهداف ياري رسانند. بنابراين ،‌اين دسته از عوامل در كنار قوت هاي موجود مي توانند دستيابي به اهداف را سرعت بخشند.
تهديدها
وضعيت هايي از محيط پيرامون كه مي توانند در راه دستيابي به اهداف بر سر راه گروه باشند .بنابراين تدابير گروه بايد در جهت تبديل اين عوامل بازدارنده به فرصت ها وعوامل جلوبرنده باشد(Wilson,2000,1).
براي اجراي اين تكنيك ، ماتريسي چهارستوني روي تخته يا فيليپ چارت طراحي شده وچهار طبقه مورد ارزيابي براي شركت كنندگان توضيح داده مي شود.
مطلوب است كه براي چهارگروه ، پرسش هايي كليدي طرح واز شركت كنندگان درخواست شود پاسخ مورد نظر خود را ارائه كنند. موضوع مربوط به هرگروه در سمت بالاي ستون ماتريس يادداشت مي شود(Ibid.,37).
تسهيل گر ،‌جريان توفان انديشه رابا پرسيدن پرسشي كليدي درباره نقاط قوت (فعاليت ) موضوع مورد ارزيابي آغاز وپاسخ هاي افراد گروه را درستون مربوط به ماتريس ،‌از بالا به پايين يادداشت مي كند. وقتي تمام ديدگاهها درباره نقاط قوت ابراز شد، گروه همچنين نقاط ضعف ،‌فرصت ها وتهديدها را مشخص مي كند.
در هر لحظه ، شركت كنندگان ممكن است ديدگاههاي متفاوت يا اظهارات متناقضي رابيان كنند، در اين مراحل   تسهيل گر مي تواند پرسش هاي بيش تري مطرح كند تا بحث رابيشتر بشكافد. البته توافق بين اعضاي گروه بر سر يك موضوع ضروري نيست . دراين مسير ، ديدگاههاي متفاوت ومتناقض در ستون هاي مشابه فهرست مي شوند.
روشن است كه در اين موارد بايد اطلاعات زيادي جمع آوري شود تا نتايج معتبرتري بدست آيد. در چنين مواقعي   مي توان اين كار را در روزهاي مختلف ادامه داد.

اين تكنيك داراي نقاط قوتي به شرح زير است:

•اين تكنيك تاكيد چشمگيري برابعادگوناگون (مثبت ومنفي) مسئله دارد،‌بنابراين افراد را درجهت ادامه گفتگوها كمك ونيز آن ها رابراي فهميدن ديدگاههاي ديگران تشويق مي كند.

•تجزيه وتحليل swot  وسيله خوبي براي بحث درباره موضوعات جزئي بصورت گروهي است وافراد گروه رابراي بحث هاي بيروني نيز آماده مي كند.

•تجزيه وتحليل swot مي تواند خلاقيت گروه را تشويق كند.

•نقاط قوت وضعف موجب مي شوند كه تعيين پاسخ ها وتفسيرآنها آسان باشد.

ازنقاط ضعف اين تكنيك مي توان به موارد زير اشاره كرد:

•حساسيت ها واختلاف نظرها ممكن است در طول بحث افزايش يابد.

•بعضي از اعضاي گروه ممكن است براي مسلط شدن به بحث تلاش كنند.

•تسهيل گران بايد مهارت هاي تجزيه وتحليل مناسبي داشته باشند(Ibid.,38-42).

منبع

ازكيا،مصطفي(1387)،« رهيافت ها وروش هاي تحقيق كيفي در توسعه روستايي»(فصل ششم)،تهران:نشرني

کامل ترین پکیج آموزش کاربردی نرم افزارانویوNvivo (جهت توضیحات بیشتروسفارش کلیک نمایید)

• برای مشاهده لیست همه ی  پرسشنامه های استاندارد لطفا همین جا روی پرسشنامه استاندارد  کلیک فرمایید.
• تحلیل داده های آماری برای پایان نامه و مقاله نویسی ،تحلیل داده های آماری شما با نرم افزارهای کمی و کیفی ،مناسب ترین قیمت و کیفیت عالی انجام می گیرد.
• نرم افزار های کمی: SPSS- PLS – Amos
• نرم افزار کیفی: Maxquda
• تعیین حجم نمونه با:Spss samplepower
• روش های تماس:
• Mobile :  09143444846  واتساپ – تلگرام
• کانال تلگرام سایت: برای عضویت در کانال تلگرام سایت اینجا کلیک کنید(البته قبلش فیلتر شکن روشن شود!!) مطالب جالب علمی و آموزشی در این کانال درج می گردد.

روش تحقیق کیفی

روش تحقیق کیفی (Qualitative research) شامل گردآوری و تحلیل داده‌های غیرعددی برای شناخت مفاهیم، دیدگاه‌ها و تجارب مختلف است. منظور از داده‌های غیرعددی مواردی مانند متن، صوت، تصویر یا ویدیو است. تحقیقات کیفی بر منابع دسته اول برای گردآوری اطلاعات و داده‌ها، اتکا دارند.

تحقیق کیفی حوزه‌ای از روش پژوهش (تحقیق) است که ویژگی مشترک انواع مختلف آن تحلیل داده‌های بدون ساختار می‌باشد. روش‌های تحقیق را از منظر نوع داده‌های تحقیق می‌توان به روش تحقیق کیفی و روش تحقیق کمی تقسیم بندی کرد. در روش تحقیق کیفی هدف شناسایی، طبقه بندی و استخراج مفاهیم براساس مطالعه متون یا مبتنی بر دیدگاه خبرگان است. بنابراین ابزارهای اصلی گردآوری داده‌ها در روش تحقیق کیفی مصاحبه یا مطالعات کتابخانه‌ای است. بسته به نوع تحقیق باید از ابزارهای مناسب استفاده کرد.

تحلیل کیفی عبارت از مجموعه فعالیت‌هایی (چون مشاهده، مصاحبه و شرکت گسترده در فعالیت‌های پژوهشی) است، که هرکدام به‌نحوی محقّق را در کسب اطلاعات دست اول، دربارهٔ موضوع مورد تحقیق یاری می‌دهند. بدین‌ترتیب، از اطلاعات جمع‌آوری شده، توصیف‌های تحلیلی، ادراکی و طبقه‌بندی‌شده حاصل می‌شود. در روش مورد بحث دسترسی به اطلاعات؛ یعنی زندگی کردن با مردم مورد پژوهش، یادگیری فرهنگ آن‌ها، از جمله مبانی ارزشی، عقیدتی و رفتاری، زبان و تلاش برای درک احساس، انگیزش و هیجان‌های آن‌ها است. پژوهشگر کیفی، رفتار اجتماعی را به این دلیل درک می‌کند که خود را به‌جای دیگران قرار می‌دهد.

طرح پژوهش کیفی

به زعم دی‌مایرز (ترجمه حیدرزاده و مریخی، ۱۴۰۰) طرح پژوهش کیفی یک الگوی ساختارمند است که با تعیین فلسفه پژوهش آغاز می‌شود. همچنانکه ساندرز (۲۰۰۹) نیز در الگوی شش‌لایه‌ای که با عنوان پیاز پژوهش شناخته می‌شود نخستین لایه هر پژوهشی را تعیین فلسفه پژوهش می‌داند.

فلسفه پژوهش می‌تواند مبتنی بر عقل‌گرایی، اثبات‌گرایی، تفسیرگرایی یا انتقادی باشد. البته دی‌مایرز از عقل‌گرایی صرف‌نظر کرده است و عمده تمرکز او بر سه رویکرد دیگر است. همچنین باید این مساله روشن شود که همیشه پژوهش‌های کیفی مبتنی بر پارادایم تفسیری نیست. پژوهش کیفی می‌تواند با روش اثبات‌گرایی یا انتقادگرایی صورت گیرد. پژوهشگر پیش از هرچیزی باید فلسفه پژوهشی خود را روشن کند و چگونگی معرفت‌شناختی خود را تبیین نماید.

طرح پژوهش کیفی (دی‌مایرز، ۱۴۰۰ : ۵۳)

پس از آنکه شیوه شناخت و دستیابی به معرفت پیرامون پدیده مورد بررسی، تعیین شد باید نوع پژوهش مشخص شود. پژوهش می‌تواند با هدف بنیادی، کاربردی یا کاربردی-توسعه‌ای صورت گیرد. در یک پژوهش کیفی اگر هدف دستیابی به تازه‌هایی در علم و معرفت باشد در دسته پژوهش‌های بنیادی قرار می‌گیرد. اگر هدف پاسخ به یک مساله باشد پژوهش کاربردی خواهد بود و اگر به توسعه یک رویکرد، نظریه یا مدل کمک کند در دسته پژوهش‌های کاربردی-توسعه‌ای قرار خواهد گرفت.

انواع روش تحقیق کیفی

روش‌های متعددی برای تحقیقات کیفی ارائه شده است. عمده ترین این روش‌ها عبارتند از:

• هرمنوتیک (زندشناسی): شناخت ریشه‌ها و مفاهیم متن بویژه متون دینی
• تحلیل مضمون (تم) و تحلیل محتوا: کدگذاری و شناخت مقوله‌های زیربنایی متن مصاحبه یا نوشتار
• روش داده‌بنیاد (گراندد تئوری): نظریه‌پردازی پیرامون پدیده محوری مطالعه
• پدیدارشناسی: شناخت پدیده براساس مصاحبه ژرف و تجربه زیسته افراد
• مرور سیستماتیک، فرامطالعه، فراترکیب و فراتحلیل: روش‌های مبتنی بر تحقیق کتابخانه‌ای
• آینده‌پژوهی: سناریونویسی و ترسیم آینده محتمل

روش‌های کیفی بیشتر براساس ابزار گردآوری داده‌ها قابل دسته‌بندی هستند. ابزار گردآوری داده‌ها در این روش‌ها شامل مصاحبه یا مطالعات کتابخانه‌ای است. براساس یک قانون نانوشته پژوهشگران ایرانی برای تحلیل مصاحبه از روش تحلیل محتوایی، مضمون یا گرانددتئوری استفاده می‌کنند. برای تحلیل کیفی کتاب‌ها و مقاله‌ها نیز از فراترکیب، فراتحلیل و مرور نظام‌مند بهره می‌گیرند.

انواع روش تحقیق کیفی

نکته: تحلیل محتوایی Content analysis و تحلیل مضمون Thematic analysis با یکدیگر تفاوت دارند. در ترجمه فارسی گاهی به جای تحلیل مضمون از واژه تحلیل تِم (Theme) استفاده می‌شود. در تحلیل محتوایی هم برای کدگذاری و هم برای تفسیر داده‌ها از رویکردهای توصیفی و آمارهای کمی استفاده می‌شود. به همین خاطر حتی روش تحلیل محتوای کمی نیز مطرح گردیده است. اما در تحلیل مضمون کاملاً بر توصیف کیفی و جزئی‌نگرانه تمرکز می‌شود.

نکته بسیار مهم: بسیاری از پژوهشگران از روش نظریه‌پردازی داده‌بنیاد (گراندد تئوری) به عنوان روشی بهتر و قوی‌تر به جای تحلیل مضمون و تحلیل محتوا استفاده می‌کنند. این برداشت کاملاً اشتباه است. این روش تنها ابزاری نظام‌مند برای نظریه‌پردازی است و مدل پارادایمی نباید این شبهه را ایجاد کند که برای مدلسازی می‌توان از گراندد تئوری استفاده کرد.

تعریف روش تحقیق کیفی

روش تحقیق کیفی تلاشی است جهت توصیف غیرکمی از موقعیت‌ها، حوادث و گروه‌های کوچک اجتماعی با توجه به جزئیات و همچنین سعی برای ارائه تعبیر و تفسیر معانی که انشان‌ها در موقعیت‌های طبیعی و عادی به زندگی خود و حوادث می‌بخشند. روش تحقیق کیفی بر این فرض استوار است که کنش متقابل اجتماعی کلیتی درهم‌تنیده از روابطی را تشکیل می‌دهد که بوسیله استقرا قابل درک است.

آنسلم استراس معتقد است منظور ما از تحقیق کیفی عبارت از هرنوع تحقیقی است که یافته‌هایی را به‌دست می‌دهند که با شیوه‌هایی غیر از روش‌های آماری یا هرگونه کمّی کردن کسب نشده‌اند. شیوه مذکور ممکن است به تحقیق دربارهٔ زندگی افراد، شرح حال‌ها، رفتارها و همچنین دربارهٔ کارکرد سازمانی، جنبش‌های اجتماعی یا روابط بین‌الملل معطوف باشد.

مراحل تحقیق کیفی مبتنی بر مصاحبه

• تعیین نوع مصاحبه (ساختارمند، نیم ساخت یافته یا بدون ساختار)
• طراحی پروتکل مصاحبه
• ثبت مصاحبه
• کدگذاری مصاحبه
• شناسایی، تلخیص و پالایش شاخص ها
• غربالگری و پالایش شاخص ها
• تهیه فهرست نهایی شاخص ها

ابزار گردآوری داده در تحقیقات کیفی

در یک تحقیق کیفی معمولاً از سه روش مشاهده، مصاحبه و استفاده از اسناد و مدارک برای گردآوری داده‌ها در پژوهش کیفی استفاده می‌شود. است. منظور از مشاهده در تحقیق کیفی، ثبت دقیق تمام جوانب بروز حادثه ویژه یا رفتار و گفتار فرد یا افراد از راه حواس و یا سایر راه‌های ادراکی ( کمک گرفتن از ابزار خاص ) می‌باشد. در برخی تحقیقات اطلاعاتی که باید بعنوان داده مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرند از پیش آماده هستند.

بدین صورت که پژوهشگر بدنبال اطلاعات جدید نیست بلکه می‌تواند نسبت به جمع آوری اطلاعاتی که از قبل تهیه شده اند و در پرونده‌های ( درمانگاهی بیمارستانی ثبت احوال، دانشجویی ،دانش آموزی و مراجعین به مراکز مختلف شهرداری‌ها و… ) موجود است اقدام کند. ولی مهمترین ابزار گردآوری داده‌ها در تحقیقات کمی مصاحبه است که پژوهشگران باید با انواع مصاحبه آشنا باشند.

تحلیل کیفی مصاحبه‌های دانشجویان دوره دکتری مدیریت توسط پارس مدیر انجام می‌شود.

محاسبه حجم نمونه و روش نمونه‌گیری در تحقیقات کیفی

نمونه‌گیری در پژوهش‌های کیفی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. جامعه آماری در مطالعات کیفی که با استفاده از مصاحبه انجام می‌شود شامل مدیران و خبرگان حوزه مورد مطالعه است. نخستین قدم برای محاسبه حجم نمونه تعریف خبره براساس مشخصات دقیق خبرگان است. باید تعریفی جامع و مانع از خبرگان ارائه دهید.

منظور از تعریف جامع آن است که باید براساس این تعریف کلیه افراد واجد شرایط را شامل شود.

منظور از تعریف مانع آن است که باید براساس این تعریف کلیه افراد فقاید شرایط را شامل نشود.

برای مثال در یک مطالعه فرضی در زمینه در این مطالعه خبره فردی است که

الف) مدرک تحصیلی در زمینه مدیریت بازاریابی داشته باشد.

ب) حداقل مدرک کارشناسی ارشد داشته باشد.

ج) حداقل پانزده سال سابقه کاری داشته باشد.

د) حداقل سابقه پنج سال مدیریت داشته باشد.

اگر موضوع مورد مطالعه خیلی کلی و عمومی است برای نمونه‌گیری از روش نمونه‌گیری گلوله برفی استفاده کنید. اگر موضوع مورد مطالعه در یک سازمان خاص یا یک حوزه مشخص است برای نمونه‌گیری از روش نمونه‌گیری هدفمند استفاده کنید.

روش‌شناسی کیفی

پاره‌ای اوقات، پژوهشگر می‌خواهد که نگاه عمیق تری به یک فرد، موقعیت، یا سلسله‌ای از حوادث معین داشته باشد. به جای پرسیدن سوالاتی از قبیل «مردم در این باره چه فکر می‌کنند؟» (آن گونه که در تحقیق زمینه یابی مرسوم است) یا «اگر من این کار را بکنم، چه اتفاقی خواهد افتاد؟» (آنچنان که در تحقیق آزمایشی متداول است)، پژوهشگر می‌پرسد: «این افراد چگونه عمل می‌کنند؟» یا «چگونه حوادث اتفاق می‌افتند» یا «چگونه مردم به تصویر کشیده می‌شوند» (توصیف می‌شوند). برای پاسخ به سوالاتی از این قبیل، پژوهشگران شماری از روش‌های پژوهشی را تحت عنوان «تحقیق کیفی» به کار می‌برند.

در این مطالعه گام‌های لازم در تحقیق کیفی مورد بحث قرار گرفته است. آن دسته از پژوهش هایی که کیفیت روابط، فعالیت ها، موقعیت‌ها یا موارد را بررسی می‌کنند، غالبا تحت عنوان تحقیق کیفی قرار دارند. این نوع پژوهش‌ها از روش‌های مورد بحث پژوهشگران کمی متفاوت است و در آن تاکید بیشتری بر توصیف جامع می‌باشد. منظور از توصیف جامع، به تفصیل توصیف کردن تمام آن چیزهایی است که در خلال یک فعالیت یا موقعیت معین می‌گذرد. انواع مختلفی از روش‌های کیفی وجود دارد، اما تعداد معینی از شکل‌های آن عمومی هستند و این روش‌ها بیشتر معرف تحقیق کیفی می‌باشند.

نرم‌افزارهای تحقیق کیفی

معروفترین نرم‌افزارهای تحقیق کیفی عبارتند از:

• نرم‌افزار انویوو (Nvivo)

کامل ترین پکیج آموزش کاربردی نرم افزارانویوNvivo (جهت توضیحات بیشتروسفارش کلیک نمایید)

نرم‌افزار مکس‌کیودا (Maxqda)

• نرم‌افزار اطلس تی (Atlas.ti)

نرم‌افزار مکس کیودا به جهت سازگاری با زبان فارسی انتخاب بهتری است و محیطی ساده و کاربردی دارد. برای مطالعه مبتنی بر روش تحقیق کیفی می‌توان از تحلیل محتوایی، تحلیل تم (مضمون) و گراندد تئوری (تحقیق زمینه بنیان) یا تاکسونومی استفاده کرد.

خلاصه و جمع‌بندی

منظور از پژوهش کیفی عبارت است از هر نوع تحقیقی که یافته‌هایی را به دست می‌دهد که با شیوه‌هایی غیر از روش‌های کمی کسب شده‌اند. بعضی داده‌ها ممکن است به شیوه آماری کمی شده باشند، اما تجزیه و تحلیل به شکل کیفی باشد. این روش پژوهش اغلب از تبیین استقرایی بهره می‌جوید. روش پژوهش کیفی، اغلب به رو شهایی گفته م یشود که به منظور به دست آوردن داد ههای ذهنی به‌کار می‌رود.

در مجموع پژوهش کیفی به سوی درک دنیای طبیعی گرایش پیدا می‌کند و ماهیت آن کاملاً تفسیری است. مقصود آن تأکید رابطه علی از طریق ابطال فرضیه مبتنی بر نبودن رابطه نیست؛ برعکس پژوهش کیفی تفسیرهای چند وجهی تجربه آدمی و رابطه تکرار شونده درون نظام‌های اجتماعی و فرهنگی را تشخیص می‌دهد.

دانلود کتاب روش تحقیق کیفی

روش تحقیق کیفی

کامل ترین پکیج آموزش کاربردی نرم افزارانویوNvivo (جهت توضیحات بیشتروسفارش کلیک نمایید)

• برگرفته از: پارس مدیر
• برای مشاهده لیست همه ی  پرسشنامه های استاندارد لطفا همین جا روی پرسشنامه استاندارد  کلیک فرمایید.
• تحلیل داده های آماری برای پایان نامه و مقاله نویسی ،تحلیل داده های آماری شما با نرم افزارهای کمی و کیفی ،مناسب ترین قیمت و کیفیت عالی انجام می گیرد.
• نرم افزار های کمی: SPSS- PLS – Amos
• نرم افزار کیفی: Maxquda
• تعیین حجم نمونه با:Spss samplepower
• روش های تماس:
• Mobile :  09143444846  واتساپ – تلگرام
• کانال تلگرام سایت: برای عضویت در کانال تلگرام سایت اینجا کلیک کنید(البته قبلش فیلتر شکن روشن شود!!) مطالب جالب علمی و آموزشی در این کانال درج می گردد.