در تحقیقات توصیفی محقق به دنبال چگونه بودن موضوع است و میخواهد بداند پدیده، متغیر، شیء یا مطلب چگونه است. به عبارت دیگر، این تحقیق وضع موجود را بررسی میکند و به توصیف منظم و نظامدار وضعیت فعلی آن میپردازد و ویژگیها و صفات آن را مطالعه و در صورت لزوم ارتباط بین متغیرها را بررسی مینماید.
تحقیق توصیفی، جامعه، شرایط و پدیده ها را به طور صحیح و سیستماتیک توصیف می کند. این نوع تحقیق به سوالاتی که شامل چه چیزی، چه زمانی، کجا، و چگونه هستند، پاسخ می دهد ولی برای پاسخ به سوالاتی که شامل چرا می گردند، کاربردی ندارد. برای پاسخ به این سوال از روش تحقیق آزمایشی استفاده می شود.
در طراحی تحقیق توصیفی برای بررسی متغیرها انواع روش های کمّی و کیفی به کار گرفته می شود. برخلاف تحقیق آزمایشی، پژوهشگر متغیرها را کنترل یا دستکاری نمی کند، ولی آنها را مورد مشاهده و آزمون قرار می دهد.
کشف قوانین علمی و روابط علت و معلولی یا همبستگی بین متغیرها و عوامل به عنوان گزارههای کلی، از طریق تحقیقات توصیفی امکانپذیر نیست. از این گونه تحقیقات میتوان مثالهای فراوانی را ذکر کرد که برای نمونه به چند مورد اشاره میشود: بررسی وضعیت کارکنان یک اداره، مطالعۀ روابط مدیر با کارکنان، مطالعۀ شیوه مدیریت یک مدیر موفق
تحقیقات توصیفی هم جنبۀ کاربردی دارد و هم جنبۀ بنیادی؛ در بُعد کاربردی از نتایج این تحقیقات در تصمیمگیریها و سیاستگذاریها و همچنین برنامهریزیها استفاده میشود. تصمیمگیری و سیاستگذاری در قلمرو کار مدیریتها قرار دارد و کار مدیران جامعه، اعمّ از مدیران عالی سیاسی یا مدیران ردههای پایین، چه در بخش دولتی و عمومی و چه در بخش خصوصی و شرکتها، تصمیمگیری است. دانستن وضعیت حیطۀ مدیریت و تحول متغیرها برای تصمیمگیری امری ضروری است و بدون آگاهی از وضع جامعه، گرایشها، ویژگیها، کیفیت متغیرها و نیز عوامل مؤثر در حیطۀ مدیریت نمیتوان تصمیمگیری و سیاستگذاری نمود. برای آگاهی از این امور تحقیقات توصیفی ضرورت دارد.
برای برنامهریزی نیز تحقیقات توصیفی باید انجام شود. برنامهریزی برای امور اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، اداری، امنیتی یا فضایی- جغرافیایی پدیدهای است که متضمن پیشبینی و برآورد است و با درجهای از احتمال از نظر امکان وقوع همراه است. برای پیشبینی و برآورد وضع آتی و آیندۀ امری که موضوع برنامهریزی است دانستن وضع گذشته و حال آن امر یا موضوع و نیز آگاهی بر رفتار متغیرها و پارامترها و تعیین ضریب تغییرات آنها و شاخصسازی برای برآورد و پیشبینی آنها ضرورت دارد. دستیابی به این شاخصها و تبیین وضع موجود و استوارسازی آینده بر پایۀ وضع موجود مستلزم تحقیقات توصیفی است تا بتوان آن را برای برنامهریزی تصویرسازی کرد.
تحقیقات توصیفی در بُعد بنیادی به کشف حقایق و واقعیتهای جهان خلقت میانجامد. این تحقیقات در علوم پایه، مانند فیزیک، شیمی، زیستشناسی، زمینشناسی، ژنتیک، جغرافیا، روانشناسی، جامعهشناسی و اقتصاد به کشف حقایق علمی و دستیابی به انبوهی از معلومات کلی به روش استقرایی منجر میشود.
روش بررسی؟
در این تحقیقات نوعاً از روشهای مطالعۀ کتابخانهای و بررسی متون و محتوای مطالب و نیز روشهای میدانی نظیر پرسشنامه، مصاحبه و مشاهده استفاده میشود.
نظرسنجی
نظرسنجی به شما اجازه می دهد تا حجم زیادی از داده های تحقیق را جمع آوری و تکرار، میانگین و الگوهای آن را تحلیل نمایید. استفاده از نظرسنجی روشی معمول در روش تحقیق همبستگی که هدف آن یافتن رابطه میان متغیرهاست، محسوب می شود. دیگر موارد استفاده نظرسنجی عبارتند از:
• توصیف جمعیت یک منطقه یا کشور
• سنجش نظرات عمومی در رابطه با موضوعات سیاسی و اجتماعی
• ارزیابی رضایت مشتریان از محصولات و خدمات شرکت ها و سازمان ها
مشاهده
مشاهده، جمع آوری داده ها به منظور بررسی رفتارها و پدیده ها را بدون تکیه بر صداقت یا درستی پاسخ مشارکت کنندگان، برای شما امکان پذیر می کند. اغلب اوقات این روش برای درک رفتار افراد در شرایط واقعی زندگی، توسط روانشناسان، پژوهشگران حوزه های اجتماعی و بازاریابی به کار گرفته می شود.
مشاهده هویت ها و پدیده های فیزیکی، بخش مهمی از تحقیق در علوم طبیعی محسوب می شود. مشاهده و توصیف سیستماتیک موضوع مورد تحقیق پیش از توسعه نظریه، مدل و فرضیه قابل آزمون ضروری است.
مطالعات موردی
مطالعه موردی برای توصیف مشخصه های مبحثی خاص (مانند یک فرد، گروه، رخداد یا سازمان) استفاده می شود. مطالعات موردی به جای جمع آوری داده ها با حجم بالا برای شناسایی الگوها در زمان ها و مکان های متفاوت به جمع آوری اطلاعاتی با جزئیات زیاد برای شناسایی مشخصه های یک مبحث تعریف شده می پردازد.
اغلب اوقات مطالعات موردی به جای توصیف گزاره های تعمیم پذیر، بر موارد غیر معمول و جذابی تمرکز می کند که فرضیات را به چالش می کشند، بر پیچیدگی موضوع می افزایند یا چیزی جدید درباره مسئله تحقیق افشا می کنند.
چه زمانی از تحقیق توصیفی استفاده کنیم؟
هنگامی که هدف پژوهش، شناسایی مشخصه، تکرار، همبستگی و طبقه بندی متغیرهاست، تحقیق توصیفی انتخاب مناسبی محسوب می گردد. استفاده از این نوع پژوهش هنگامی مفید است که درباره موضوع یا مسئله تحقیق اطلاعات چندانی ندارید. طبیعتا پیش از این که درباره چرایی یک اتفاق تحقیق نمایید، می بایست درکی از چگونگی، زمان و مکان آن رخداد داشته باشید.
مثال هایی از سوالات تحقیق توصیفی
• طی 20 سال گذشته بازار خرید و فروش ملک چه تغییراتی داشته است؟
• مشتریان شرکت X، محصولات Y یا محصولات Z را ترجیح می دهند؟
• چه تفاوت های ژنتیکی، رفتاری و مورفولوژیکی میان گربه سانان و گربه های خانگی اروپایی وجود دارد؟
• محبوب ترین منابع خبری آنلاین میان افراد زیر 18 سال کدامند؟
• بیماری A چطور در جامعه B شیوع یافته است؟
پایایی و روایی؟
تحقیق توصیفی از روش های تحقیق کمّی و توصیفی استفاده می کند. در تحقیق توصیفی برای اطمینان از روایی و پایایی یافته های پژوهش، طراحی تحقیق می بایست با دقت بالایی صورت بگیرد.
تحقیقات توصیفی از نظر شیوۀ نگرش و پرداختن به مسئلۀ تحقیق به دو دسته تقسیم میشود:
1. تحقیقات توصیفی محض. محقق صرفاً به کشف و تصویرسازی ماهیت، ویژگیها و وضعیت موجود موضوع و مسئله تحقیق میپردازد.
2. تحقیقات توصیفی- تحلیلی. محقق علاوه بر تصویرسازی آنچه هست به تشریح و تبیین دلایل چگونه بودن و چرایی وضعیت مسئله و ابعاد آن میپردازد. محقق برای تبیین و توجیه دلایل، نیاز به تکیهگاه استدلالی محکمی دارد. این تکیهگاه از طریق جستجو در ادبیات و مباحث نظری تحقیق و تدوین گزارهها و قضایای کلی موجود دربارۀ آن فراهم میشود که معمولاً در فصل مربوط به سوابق و مباحث نظری تحقیق تدوین میگردند. محقق از نظر منطقی جزئیات مربوط به مسئله تحقیق خود را با گزارههای کلی مربوطه ارتباط میدهد و به نتیجهگیری میپردازد. نکتۀ قابل توجه این است که هر کدام از تحقیقات مزبور در جای خود ارزش علمی دارد.
از ویژگیهای تحقیق توصیفی این است که محقق دخالتی در موقعیت، وضعیت و نقش متغیرها ندارد و آنها را دستکاری یا کنترل نمیکند و صرفاً آنچه را وجود دارد مطالعه کرده، به توصیف و تشریح آن میپردازد. همچنین، تحقیقات توصیفی ممکن است به کشف قوانین و ارائه نظریه منتهی شود؛ این سخن بدان معناست که از طریق این گونه تحقیقات شناختهای کلی حاصل میشود؛ مثلاً وقتی ویژگیهای یک پدیدۀ خاص یا یک موضوع به دقت مطالعه و شناسایی شد، میتوان این ویژگیها را به موارد مشابه تعمیم داد و یک قضیة کلی ارائه نمود. همچنین، به شکل دیگری نیز امکان دستیابی به شناختها و قضایای کلی از طریق تحقیقات توصیفی وجود دارد و آن استفاده از روش استقرایی است؛ بدین معنی که وقتی ویژگی یا صفتی مشترک و یکنواخت در پدیدهها و اشیاء گوناگون تکرار و مشاهده گردید، میتوان بر اساس آن اظهار نمود و نظریه ارائه کرد؛ البته ممکن است چنین نظریهای در مواردی با نقیض خود روبهرو شده، اعتبار خود را از دست بدهد، یا برعکس از پایداری برخوردار باشد.
به طور کلی، این گونه تحقیقات ارزش علمی بالایی دارد و میتواند به کشف حقایق و ایجاد شناخت کلی و تدوین قضایای کلی در تمامی علوم و معارف بشری منجر شود، هر چند بعضی از تحقیقات توصیفی که ماهیت انفرادی و موردی دارد، به ایجاد شناخت و قضیة کلی منتهی نمیشود. به طور کلی تحقیقات توصیفی را میتوان به گروه های زیر تقسیم کرد که :
این تحقیق به مطالعۀ ویژگیها و صفات افراد جامعه میپردازد و وضعیت فعلی جامعة آماری را در قالب چند صفت یا متغیر مانند سن، جنس، وزن، درآمد، وضع زندگی، تحصیل، سواد، تأهل، برخورداری از وسیله یا امکانی خاص نظیر وسیله نقلیه، خانه و غیره مورد بررسی قرار میدهد. گاه از تحقیقات توصیفی زمینهیاب به تحقیقات پیمایشی نیز تعبیر میشود که هدف آن شناخت صفات، ویژگیها، عقاید، نگرشها، رفتارها و سایر مسائل افراد یک جامعه از طریق مراجعه به آنهاست.
این تحقیقات میتواند سطحی باشد یا عمق بیشتری داشته باشد؛ مثلاً سرشماریهای عمومی یا نمونهای که برای کسب اطلاع در مورد جمعیت و ویژگیهای آن و توزیع صفات بین افراد جامعه است، یا نظرخواهیهایی که دربارة یک نامزد انتخاباتی یا نوع خاصی از کالا و خدمات انجام میپذیرد و به پیمایش افکار عمومی معروف است بیشتر جنبة سطحی دارد. این گونه تحقیقات را ممکن است مؤسسات خاصی که حرفهای هستند انجام دهند یا ستاد انتخاباتی یک نامزد انتخاباتی، شرکت یا مؤسسه تولیدکنندة کالا و خدمات، یا دوایر دولتی اقدام به چنین بررسیها و پیمایشهایی بنمایند؛ برای مثال، مؤسسات گالوپ، روپر، هاریس و کروسلی اقدام به چنین پیمایشهایی مینمایند و گاه افکار عمومی را با توجه به طبقهبندی افراد بر حسب سن، جنس، سطح تحصیلات، شغل، سطح درآمد، محل سکونت و وابستگیهای سیاسی و حزبی مطالعه و موقعیت یک نامزد انتخاباتی را در بین مردم ارزیابی میکنند.
در تحقیقات پیمایشی و زمینهیابی که عمیقتر عمل میشود، هدف شناسایی رفتارها و انگیزة آنها در بین افراد جامعه یا گروههای تشکیلدهندة آن است که بر اساس اطلاعات و دادههای پیمایشی و برقراری ارتباط بین متغیرهای مختلف مثل سطح توقع رأیدهندگان از نامزد خاص و سطح تحصیلات وی انجام میشود و با سنجش رابطة این دو متغیر پیمایشی میتوان انگیزه رأی دادن گروههای اجتماعی خاص با آن نامزد را تشخیص داد.
تحقیقات پیمایشی خود به سه دسته روش مقطعی، روش طولی و روش دلفی تقسیم می شود.
1-الف. روش مقطعی
این روش به منظور گردآوری داده ها درباره ی یک یا چند صفت در یک مقطع زمانی از طریق نمونه گیری از جامعه انجام می شود.
برای مثال به منظور بررسی میزان علاقه دانش آموزان سال آخر راهنمایی به ادامه تحصیل در شاخه های مختلف آموزش متوسطه، می توان از روش تحقیق پیمایشی به شیوه مقطعی استفاده نمود.
1- ب. روش طولی
در بررسی های پیمایشی طولی، داده ها در بازههای زمانی مختلف گردآوری می شوند. به این ترتیب تغییرات برحسب زمان بررسی شده و به رابطه ی بین متغیرهای از نظر تغییرات در طول زمان پی برده می شود.
سه نوع بررسی طولی را می توان نام برد. بررسی روند فرآیندها، بررسی یک گروه ویژه (یک گروه سنی یا گروه هم دوره) و بررسی یک گروه منتخب.
به عنوان مثال در«بررسی روند فرآیندها» میتوان بررسی سیر تحول ثبت نام دانشجویان دختر در آموزش عالی کشور را مورد نظر قرار داد. در مورد «بررسی یک گروه ویژه» می توان پیشرفت تحصیلی پذیرفته شدگان دانشکده ی علوم تربیتی در سال 1390 را مورد نظر قرار داد. برای بررسی «گروه منتخب» نیز این سؤال مورد نظر است که : چه تغییراتی در افراد خاص(گروه منتخب) به وجود آمده است و علت تغییرات چه بوده است؟ برای مثال بررسی عوامل مؤثر در پیشرفت تحصیلی دانشجویان سهمیه ای رشته های مهندسی ورودی1390 دانشگاه تهران را می توان نمونه ای از موضوعات این نوع تحقیق نامید.
1- ج. روش دلفی
زمانی که بخواهیم در مورد اتفاق نظر یک جمع درباره موضوعی خاص به بررسی بپردازیم، از روش دلفی استفاده می کنیم.
برای مثال به منظور بررسی نظر هیئت علمی دانشکده علوم تربیتی در مورد مشکلات این رشته در دانشگاه ها، می توان این روش را بکار برد. برای این منظور اولین قدم آن است که مجموعه ای از سؤالات در مورد مسائل تهیه کرد و آن را برای تمام اعضای هیئت علمی ارسال نمود و از آنان خواست که درجه اهمیت هر یک را تعین نمایند. در مرحله دوم پرسشنامه ای براساس رتبه بندی بدست آمده تهیه می شود و از پاسخگویان درخواست می شود در صورتیکه نظراتشان با رتبه بندی بدست آمده مغایرت دارد، توجیه خود را ارائه نمایند. به این ترتیب می توان به یک توافق از نقطه نظری تشخیص مسائل یاد شده دست یافت.
2- اقدام پژوهی
هدف این دسته از پژوهش های آموزشی، توصیف شرایط یا پدیده های مربوط به نظام آموزشی می باشد. به طور کلی می توان گفت که اقدام پژوهی شامل چهار مرحله است، تشخیص و برنامه ریزی، اقدام برای رفع مشکل، مشاهده به منظور نمایان ساختن میزان تغییرات انجام شده جهت رفع مشکل و آخرین مرحله تحلیل و تعدیل می باشد. این نوع پژوهش با فرآیندها سروکار دارد تا برون دادها و پیامدها.
علاوه برآن پژوهشگری که به انجام اقدام پژوهی می پردازد درصدد آزمون فرضیه نمی باشد. زیرا در تحلیل داده ها پژوهشگر مترصد آن است که در نهایت بتواند فرایند ها را با یکدیگر مرتبط ساخته و معنایی مشخص را بدست آورد.
3- بررسی موردی
در این روش پژوهشگر به انتخاب یک «مورد» پرداخته و آن را از جنبه های مختلف بررسی می کند. این مورد می تواند یک واحد و یا سیستم با حد و مرز مشخص و متشکل از عناصر و عوامل متعدد و مرتبط به هم باشد. از این جمله در تعلیم و تربیت می توان هر یک از عوامل نظام آموزشی مانند دانش آموز، معلم، برنامه درسی و … را نام برد. هدف کلی در این روش مشاهده تفصیلی ابعاد «مورد» تحت مطالعه و تفسیر مشاهده ها از دیدگاه کل گرا است. از این رو مطالعه موردی بیشتر به روش کیفی و با تأکید بر فرایندها و درک و تفسیر آن ها انجام می شود.
انجام پژوهش به کمک روش مطالعه موردی شامل چهار مرحله است : بیان مسئله و انتخاب «مورد»(واحد تحلیل) ، انجام عملیات میدانی(گردآوری داده ها)، سازماندهی داده ها و تدوین گزارش. توجه پژوهشگر در مطالعه موردی بر یک «مورد» متمرکز است. اما ممکن است این واحد متشکل از رویدادهای متعدد و افراد مختلف باشد و یا از فرآیندهای گوناگون تشکیل شده باشد. در اینصورت ضروری است که از اجزای تشکیل دهنده ی «واحد تحلیل» نمونه گیری شود.
4- روش تحقیق همبستگی
در این نوع تحقیق رابطه ی بین متغیرها براساس هدف تحقیق تحلیل می گردد. تحقیقات همبستگی را می توان برحسب هدف به سه دسته تقسیم نمود: مطالعه همبستگی دو متغیری، تحلیل رگرسیون و تحلیل ماتریس همبستگی یا کواریانس.
در مطالعات همبستگی دو متغیری هدف بررسی رابطه دوبه دوی متغیرهای موجود در تحقیق است. در تحلیل رگرسیون هدف پیش بینی یک یا چند متغیر وابسته (ملاک) با توجه به تغییرات متغیرهای مستقل (پیش بین) است.
در برخی دیگر از تحقیقات نیز از مجموعه همبستگی های دو متغیری متغیرهای مورد بررسی در جدولی به نام ماتریس همبستگی یا کواریانس استفاده می شود. از جمله چنین تحقیقاتی می توان به تحلیل عاملی و معادلات ساختاری اشاره نمود. در تحلیل عاملی هدف تلخیص مجموعه ای از داده ها یا رسیدن به متغیرهای مکنون (سازه) بوده و در مدل معادله ساختاری هدف آزمودن روابط ساختاری مبتنی بر نظریه ها و یافته های تحقیقاتی موجود است.
5- روش تحقیق پس رویدادی (علّی-مقایسه ای)
این روش به تحقیقاتی اطلاق می شود که در آن ها پژوهشگر با توجه به متغیر وابسته به بررسی علل احتمالی وقوع آن می پردازد. روش تحقیق علی-مقایسه ای از نوع تحقیقات گذشته نگر بوده و از آنجایی که علت و معلول (متغیر مستقل و وابسته) پس از وقوع مورد بررسی قرار می گیرند، به آن روش پس رویدادی نیز گفته می شود. از جمله تحقیقات پس رویدادی می توان به پژوهش هایی در مورد علل عقب ماندگی یا پیشرفت تحصیلی کودکان اشاره نمود.
در این تحقیقات دستکاری شرایط بوجود آورنده و علل احتمالی عقب ماندگی یا پیشرفت در اختیار محقق نبوده است. محقق صرفا این افراد را شناسایی کرده و بعضی از ویژگی های شخصی یا الگوهای رفتاری آن ها را مشاهده می کند.
در آینده هر یک از این روشها به صورت مبسوط و کاربردی در این سایت بحث خواهند شد.
منابع :
روش های تحقیق در علوم رفتاری / نوشته ی دکترزهره سرمد، دکترعباس بازرگان و دکترالهه حجازی/ نشر آگاه.
حافظ نیا، محمد رضا.(1385). مقدمه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی . تهران: انتشارات سمت.
