طبقه بندی گیاهان دارویی بر اساس اثرات درمانی آنها
تحقیق در مورد گیاهان دارویی از قدیم الایام همراه انسان بوده و طبقه بندی گیاهان دارویی بر اساس خواص آنها و تهیه لیست گیاهان دارویی بر اساس خواص نیز همراه با انسان بوده است.
ساختمان شیمیایی مواد موثره گیاهان اثر درمانی آن ها را بر حسب عملشان در بدن انسان مشخص می کند.بنابراین آن ها را بر حسب شعاع عملشان(مانند دارو های دیگر موجود در فارماکوپه) در گروه های معینی طبقه بندی می کنیم.
همیشه یک گیاه دارویی اثری مشخص ندارد و طیف اثرات آن ممکن است زیاد یا کم شود.
به این معنی که یک گیاه ممکن است در درمان چندین بیماری موثر باشد. و برعکس برای تقویت اثر درمانی آن ها اغلب مخلوطی از چند گیاه تهیه می شود تا تاثیرشان چند برابر شود.
در این جا گروه های مختلفی را با مصارف خارجی و داخلی مطالعه خواهد نمود.
طبقه بندی گیاهان دارویی بر اساس مواد موثره
گیاهان تلخ (Amara)
داروهای گیاهی هستند که روی کار معده، خصوصا در هنگام بی اشتهایی تاثیر می گذارند،انواع مختلفی از آن را قبل از غذا مصرف می کنند از قبیل:گیاهان تلخ خالص ،قنطوریون صغیر،جنتیان،شبدر آبی،گیاهان تلخ معطر(مواد تلخی که همراه مواد معطر باشند)نظیر:درمنه،قصب الذیره،سنبل خطائی طبی.
گیاهان تلخ قابض:این گیاهان در عین حال کمی قابض بوده برای زکام ها و گاستریت های سبک(پوست کندورانگو) به کار می روند.
(قصب الذیره محتوی یک اسانس طبیعی و خصوصا مواذ تلخ است.از آن در داروسازی استفاده می شود).
گیاهان تلخ لعابدار:گیاه پای خر،شاهدانه،گیاهان قابض(داروهای منقبض کننده Astringentes) این مواد روی بشره یا مخاط با تشکیل رسوبات سخت همراه با بافت پروتئینی تاثیر می گذارند.آن ها آب موجود در بافت ها را می گیرند و با کم و بیش خشک کردن آن ها اثر ضد تورمی نیز دارند.این مواد اغلب از ترکیبات تانن هستند.
این گروه شامل شمش بری،مورد،گل غافث،هوفاریقون،مریم گلی،انجبار،گوش خر،گل مینا(امراض جلدی،اگزمای متورم و عفونی)،تره تیزک،سنفتیون،پوست درخت بلوط و بید،ریشه ی بابا آدم،گلسنگ الکیمی،درخت گردو،توت روباه،هفت بند،آویشن،دم شیر و زوفا می شود.
ضد التهاب (Antiphlogistica)
این مواد را برای درمان زخم ها و کوفتگی ها به کار می برند.آن ها ورم را کاهش می دهند و بازسازی بافت های آسیب دیده را(با تاثیر بر غشای مخاطی و سطح گرانولی)تسریع می کنند.
بنابراین بابونه و اکلیل کوهی جراحت ها را التیام می بخشند،خزه اثر ضد تورم روی مجاری ادرار دارد و گل نرگس ضمن التیام زخم ها، بیماری پوستی را درمان می کند.رزمارنیوس در مصارف خارجی ضد روماتیسم و توت فرنگی برای جوش صورت مفید است.
(بابونه به خاطر نافع بودن در بسیاری از موارد مورد توجه است.گل های خشک شده ی آن که در تهیه جوشانده ها و ضماد برای درمان ناراحتی ها و تورم ها به کار می رود،در اکثر خانه ها یافت می شود).
گیاهان ضد نفخ(Carminativa)
در این جا منظوذ موادی هستند که اثر خوبی روی دفع گازهای معده و انقباضات دردناک و حتی تشنج عضلات شکم دارند.این مواد حساس فشار درد را کاهش داده باعث توقف رشد باکتری هایی می شوند که تخمیر ایجاد می کندد.این گروه شامل داروهایی است که مواد اسپاسمولیتک(Spasmolytique)(رافع تشنج و انقباضات)دارند.گیاهانی از این قبیل عبارتند از:بابونه،انیسون،رازیانه،� �� �رو کوهی،نعناع،مریم گلی،اکلیل کوهی،زیره و زوفا.
(میوه ی شیرین رازیانه در بسیاری از حوشانده ها که به صورت مخلوط تهیه می شوند به کار می رود.از آن ضمن خوشبو و مطبوع کردن طعم جوشانده ها به عنوان ضد نفخ بسیار موثر استفاده می کنند).
گیاهان معرق(Sudorifique)
گیاهانی که عمل تعرق را آسان تر می نمایند عبارتند از:گل ماهور،آقطی سیاه،بابونه،زیزفون،شاه تره،پتازیت،برگ انگور فرنگی،ریش بز،تره تیزک،ریشه بابا آدم،بید گیاه،بنفشه ی وحشی.
گیاهان کاهش دهنده ی تعرق(Antidiaphoretica)
گیاهانی که از تعرق زیاد جلوگیری می کنند عبارتند از:مریم گلی،سنبل الطیب،بلادون و برای مصرف خارجی ،برگ گردو و پوست درخت بلوط.
(گل ماهور گل های زردی دارد که پس از خشک کردن در ترکیب جوشانده هایی که به عنوان ضد سرفه تجویز می شوند از آن استفاده می گردد،زیرا دارای مقدار زیادی موسیلاژ یا لعاب است).
گیاهان مدر(Diuretique)
این گیاهان ترشح ادرار را زیاد می کنند و برای ناراحتی های مجاری مورد استفاده قرار می گیرند.آن ها ضمن این که مدر هستند کمی هم حالت ضدعفونی دارند.از آن ها می توان در مواردی از قبیل ناراحتی های کلیوی سبک،سنگ کوچک یا شن ادراری استفاده کرد. در صورتی که ناراحتی کلیوی مهم،ناراحتی های قلبی،ورم قلبی،یا سیروز کبدی وجود داشته باشد این داروها مناسب نیستند و باید به پزشک مراجعه شود.
گیاهان دارویی از قبیل:گل آقطی سیاه،انگور روباه،سرو کوهی،مورد،پر سیاوش،هوفاریقون،اونونیس،ر یشه ی جعفری.
و گیاهان غیر دارویی:بادآور،لوبیا را می توان نام برد.
خزه(که در صورت عفونت مجاری ادرار بسیار مفید است)،کیسه کشیش،برگ های درخت غان(حتی به صورت حمام)،برگ توت فرنگی،ریشه بابا آدم،آسپرول معطر،گزنه،ریشه ی انجدان رومی،دم شیر.
(بوسرول یا شمش بری از زمان قدیم به عنوان گیاه دارویی شناخته شده و از برگ های آن برای درمان ناراحتی مجاری ادرار استفاده می گردد).
گیاهان خلط آور لعابدار(Expectorante Mucillaginose)
گیاهان دارویی ایجاد خلط را تسهیل می نمایند.آن ها محتوی لعلب های گیاهی هستند که با جذب رطوبت باد کرده قسمت دیگر را مرطوب می کند و این به دلیل خاصیت جذب آب این مواد است.آن ها همچنین ورم منطقه ای را که قسمت ورودی نای را احاطه نموده است با تسکین سرفه،کاهش می دهند.
(گل زیزفون خشک شده داروی بسیار خوبی برای سرماخوردگی است.جوشانده آن را ترجیحا با عسل شیرین می کنند و می نوشند و داروی خوبی برای عرق کردن است.در اکثر موارد گل زیزفون معطر را که برگ آن قلبی شکل است،مصرف می کنند).
برخی از این گیاهان علاوه بر لعاب محتوی اسانس های روغنی و ساپونین هستند.از میان این گیاهان می توتن از پنیرک،گل ماهور،خطمی و بارهنگ نام برد.
گیاهان خلط آور و قی آور(Expectorante Emetique)
این مواد ترشح غدد مجرای تنفسی و برونش ها را زیاد می کنند و به مقدار زیاد قی آورند و به مقدار کم فقط باعث ایجاد حالت تهوع می شوند؛حالتی که از نظر پزشکی در برخی مواقع مفید است. آلکالوئیدی به نام امتین(Emetine) و ساپونسن ها به این گروه تعلق دارند.
طبق نسخه ی پزشکی جوشانده ریشه ی ایپکاکوانا را می توتن تهیه نمود و بدون نسخه می توان از علف فنق،خارجر،شیرین بیان،ریشه ی گل پامچال و گل ماهور استفاده کرد.
خاط آور محرک(Expectorantia Stimulantia)
این گیاهان محتوی مواد فراری هستند که از طریق دستگاه تنفسی دفع می شوند،مخاط را تحریک می کنند و عمل خلط آوری و دفع آن را آسان تر می کنند.ضمنا این مواد باعث شل شدن عضلات مجرای تنفسی که در حالت انقباض باشند نیز می شوند ضمن این که کمی نیز قدرت ضدعفونی کننده دارند. این گروه شامل گیاهان دارویی می شود که اسانس های روغنی داشته باشند.
گیاهان دارویی که در این زمینه برای تهیه جوشانده به کار می روند عبارتند از:مسیکه،رازیانه،برگ نعناع،پونه،سوسن بری.
و از دیگر گیاهانی که در این زمینه مورد استفاده قرار می گیرند می توان خطمی،گیاه پای خر(گل و برگ های آن) و دانه ی کتان محتوی لعاب را نام برد.
گیاهان ضد سرفه(Antitussica)
این ها در واقع گیاهان خلط آور آرام کننده ی سرفه هستند.در اکثر موارد از آن ها به صورت مخلوط(جوشانده برای سینه درد)استفاده می کنند.
از میان گیاهان ساده نیز می توان از خطمی،پنیرک،گیاه سعال یا پای خر،بارهنگ،به دانه و شیرین بیان نام برد.
(گل های گیاه سعال یا پای خر در اوایل بهار شکفته می شوند و برگ های آن برای تهیه ی جوشانده همراه با دیگر گیاهان ضد سرفه به کار می رود).
گیاهان مسهل صفرا(Cholagoag)
این مواد کار تولید صفرا در سلول های کبدی و همچنین کار دفع آن از طریق مجراهای صفراوی را تسهیل می کنند.در درمان ورم کیسه و مجراهای صفراوی و حتی علیه سنگ ریزه های کوچک کیسه صفرا در کنار داروی موثر پر قدرت از داروهای گیاهی نیز استفاده می شود که محتوی اسانس های طبیعی ضد تشنج مجراهای صفراوی و ضد عفونی کننده های سبک و ضد تورم هم هستند.
از میان داروهای گیاهی می توان از:برگ بولدو،گل خلد،کنگر کوهی،زنجبیل سامی،گیاه نوروزی،فراسیئن سفید و ریوند نام برد.
و از میان گیاهان غیر طبی از: ما میران،گل قاصد،پوست درخچه ی زرشک،آویشن معمولی و بومادران نام می بریم.
(ریوند پنجه ای که گیاه بومی چین است ساقه ی زیرزمینی دارویی دارد که خصوصا در درمان بیماری صفراوی(به صورت جوشانده) و به صورت ترکیبی در قرص های هضم کننده غذا به کار می رود).
گیاهان ملین و مسهل(Laxantia)
مسهل ها کار تخلیه روده را تسریع می نمایند.پوست نربرون،دانه و برگ های سنا،ریشه ی شیرین بیان،ریشه ریوند از این دسته هستند.
گیاهانی نظیر میوه و شاخه ی برگ دارمرو بیابانی،گل بنفشه ی صحرایی،بومادران،فاشراسفید ،نیلوفر و کتان از گروه غیر طبی این دسته هستند.
گیاهان مقوی قلب(Cardiotonica)
این گروه شامل گلوکوزیدهای گیاهی است که اثر تقریبی روی کار قلب دارند.این مواد آهنگ کار قلب را تسریع می کنند.دفع آب به عنوان اثر جنبی کصرف این مواد شناخته شده است.در این گروه می توان از گل انگشتانه،آدونیس،گل برفک،آلیچ،گراتیول،هلبور سیاه نام برد.
ضد آسم(Antiasthmatica)
گیاهانی که محتوی آن ها برای مبتلایان به تشنجات ریوی همراه با آسم مفید است،عبارتند از:بلادون،ژوسکوام،تاتوره.
(برگ ها و مواد محرکه ی گل انگشتانه ارغوانی از مهم ترین و بهترین مواد برای تقویت قلب شناخته شده است و تنها پزشک پس از این که بیمار را به طور دقیق معاینه نمود می تواند آن را تجویز و مقدار مصرف آن را مشخص کند).
مواد آرامبخش(Neirvina et sedativa)
این مواد آرام کننده در موارد عصبی بودن،ضعف اعصاب و تغییرات رفتاری در سیستم اعصاب مرکزی(بیماری ضعف اعصاب) مصرف می شود.در مقایسه با داروهای شیمیایی ، این مواد اثر بسیار آرام تر و ملایم تری از خود نشان می دهند.از گیاهان آرامبخش می توان از سنبل الطیب،گل ساعتی،رازک،خلنک،نام برد.
ضد تصلب شرائن(Antisclerotica)
این گروه تاثیر مثبتی روی قسمت های آسیب دیده سیستم گردش خون خصوصا در زمان پیری یا در صورت داشتن تغذیه ناصحیح مانند مصرف بیش از حد چربی،نداشتن فعالیت کافی و شرایط بحرانی از خود بر جای می گذارد.
کلسترول که روی دیواره وریدها رسوب نموده آن ها را آهکی و سخت می کند،اثر نامناسبی روی قسمت های آسیب دیده دارد که ایجاد کننده ی ترومبوز و فشار خون بالا نیز می تواند باشد.در این حالت داروهای گیاهی که سرشار از روتین و ویتامین C هستند می توانند سودمند باشند.در این گروه نیز از سیر،سرخ ولیک(گل و برگ هایشان)،عرق گل سرخ،سوفورا و دارواش می توان نام برد.
(سنبل الطیب به شکل جوشانده یا قطره تاثیر آرامبخشی بسیار عالی دارد.تنطور والریان در همه ی داروخانه ها در معرض فروش قرار دارد).
(سرخ ولیک اغلب به عنوان داروی ضد فشار حون مصرف می شود.گل و حتی شاخه های برگدار،یا خود برگ ها را به تنهایی یا همراه میوه ی این گیاه جمع آوری می کنند).
ضد فشار خون(Hypotensiva)
این گیاهان روی فشار خون بالا(ناراحتی های سیستم تنظیم کننده) تاثیر می گذارند.درمان این بیماری شامل رژیم غذایی و داروهای مناسب آن است.در مرحله ی آغاز بیماری فشار خون می توان از مسکن و پایین آورنده های فشار خون نظیر سنبل الطیب،یولاف،زنگ چاودار،سیر،اکلیل الملک،سرخ ولیک و رازک استفاده کرد.
گیاهان معطر(Aromatica)
عبارتند از گیاهانی که برای بهتر کردن مزه و عطر داروها به کار برده می شوند و دارای اثر ضدعفونی کننده نیز هستند؛نظیرکمریم گلی،بابونه رومی،اسطوخودوس و اکلیل کوهی(مصرف داخلی یا خارجی).
ضد انگل(Anthelminthica)
گیاهانی که علیه انگل ها ی روده به کار می روند عبارتند از:سرخس نر،قازیاغی،هویج،پیاز،شاه تره،انار،زبان در قفا،کدو.
ضد دیابت (Antidiabetica)
از این گیاهان به عنوان کمک درمانی در درمان دیابت(که به معنی تولید کم انسولین در لوزالمعده است)استفاده می گردد.انسولین های گیاهی(گلوکوکنین ها) که موثر ترین صورت آن ها به شکل عصاره های اسیدی است،در گیاهانی نظیر:حلبوب،لوبیا،مورد صحرایی و گیاه بابا آدم وجود دارند.گیاهان تلخ مانند قنطریون صغیر،جنتیان و درمنه نیز مفید هستند.
امراض زنانه (Gynecologica)
این گیاهان التهاب ماهیچه های صاف در باسن کوچک(رحم،مجاری ادراری) و دردهای عادت ماهانه را کاهش می دهند.برخی از این مواد روی رحم خصوصا در زمان بارداری(خونریزی رحم پس از وضع حمل یا سقط جنین یا تورم)به عنوان درمان عمومی تحریک کننده تحت نظر دقیق پزشک اثرات سودمندی دارند.
این مواد عبارتند از:آلکالوئیدهای زنگ،اکلیل،کیسه کشیش،سیاه دانه،فلفل آبی،پتانسیل،سداب،هوفاریقو ن.مواد شیر آور که ترشح شیر را تحریک می کنند در گیاهانی نظیر حلبوب(نوعی گل شبیه مینا)،رازیانه انیسون سبز،و شنبلیله یافت می شوند.
(در حال حاضر کشت زنگ چاودار در معرض شرایط مصنوعی امری شناخته شده است.آلکالوئیدهای این زنگ در تولید بسیاری از داروهای مهم به کار می روند).
ضد استفراغ (Obstipantia)
گیاهانی که باعث تسکین حرارت دودی شدید و زیاد از حد معده می شوند در این گروه قرار دارند.داروی بلامنازع این ناراحتی تریاک است(که چون جزء مواد مخدر است،قوانین مواد مخدر در مورد آن اعمال می شود).اما گیاهان سرشار از تانن(به خاطر اسید تانیک موجود در آن ها که از آن تانالبین استخراج می شود)و زغال گیاهی،پوست بلوط و همچنین ترکیبات محتوی لعاب نظیر دانه های یولاف،جوشانده ی جو،آب برنج،چای چینی نیز موثرند.
برای کودکان از هویج ،سیب رنده شده(پکتین) پس از قهوه ای شدن آن،انجبار،بلوط،گل محمدی،مریم گلی،مورد،عریده و توت فرنگی استفاده می کنند.
ضد تومور (Cytostatica)
این گیاهان محتوی مواد ضد توموری(غده) هستند.گیاهانی نظیر دارواش،نیلوفر آبی و خصوصا نیلوفر مناطق حاره و آلکالوئیدهای پروانش دارای این مواد هستند.
برگرفته از: مد پلنت
