✅طیف یا «مقیاس لیکرت» (Likert Scale)، قالبی است که در آن دامنه پاسخ‌ها در یک پرسشنامه، امتیاز‌بندی یا نمره گذاری می‌شوند. شرکت کنندگان در طرح تحقیقی وقتی با یک پرسشنامه با سوالاتی با پاسخ‌های بسته به شکل طیف لیکرت مواجه می‌شوند، میزان توافق یا عدم توافق خود را در یک مقیاس متقارن از سطوح مختلف موافقت و مخالفت مشخص می‌کنند. بنابراین، دامنه شدت احساسات یا انتخاب‌های آنها توسط پرسشنامه برای یک مورد یا سوال خاص ثبت می‌شود.
✅با توجه به تنوع و تعداد گزینه‌های انتخابی در مقیاس‌های لیکرت، گونه «دو قطبی» (Bipolar) با تعداد گزینه‌های فرد (۳، ۵ و ۷) بیشتر در روانشناسی و علوم اجتماعی و همچنین تجارت و بازاریابی به کار گرفته می‌شوند. البته در نظر سنجی‌ها از سوالاتی با طیف لیکرت با تعداد پاسخ‌های زوج (۲، ۴ و ۶) استفاده می‌شود.
✅این مقیاس، در پایان نامه دکتری «رنیسی لیکرت» (Renisi Likert) محقق و دانشمند روانشناسی اجتماعی (Social Psychologist) در سال ۱۹۳۲ مطرح شد و امروزه به عنوان یکی از محبوب‌ترین شیوه‌های امتیازدهی یا مقیاس بندی پاسخ‌های بسته، به کار برده می‌شود.
✅امتیاز پرسشنامه یا سازه
امتیاز‌بندی با مقیاس لیکرت به معنی مجموع پاسخ‌های چندین سوال با طیف لیکرت یا «مورد لیکرت» (Likert Item) است. هر مورد لیکرت، گزاره‌ای است که از پاسخ دهنده خواسته می‌شود تا با دادن مقداری کیفی، با سطوح مختلف از توافق کامل تا عدم توافق کامل، نظر خود را بیان کند. مورد یا اقلام لیکرتی که به خوبی طراحی شده باشند، هم «تقارن» (Symmetry) و هم «تعادل» (Balance) را نشان می‌دهند.
✅تقارن به این معنی است که پاسخ‌ها، حاوی تعداد مساوی موقعیت‌های مثبت و منفی هستند که فاصله آنها از یکدیگر، دو برابر فاصله هر یک با مورد «خنثی» (Neutral) است که در میان گزینه‌ها قرار گرفته است. همچنین تعادل به این معنی است که فاصله بین هر مقدار یا سطوح پاسخ، یکسان است، این امر اجازه رفتار عددی با کدهای اختصاص داده شده به اقلام لیکرت را می‌دهد. برای مثال می‌توان مقدار کدگذاری شده را با هم جمع یا میانگین گرفت.
✅به این ترتیب با جمع‌بندی اقلام یا موردهای لیکرت که مربوط به یک سازه هستند، امتیاز سازه محاسبه می‌شود. البته اگر کل پرسشنامه، مربوط به سنجش یک سازه باشد، مجموع پاسخ‌ها با طیف لیکرت، امتیاز پرسشنامه خواهد بود.
✔️برای مثال قالب یک مورد لیکرت پنج سطحی را به صورت زیر در نظر بگیرید:
⬅️کاملا مخالف، مخالف، بدون نظر، موافق، کاملا موافق➡️
اگر کدگذاری از سمت راست به چپ، ۱ تا ۵ باشد، با فرض وجود ۱۰ سوال در هر پرسشنامه، حداکثر امتیاز براساس محاسبه مجموع کدها، برابر با ۵۰ و حداقل آن برابر با ۱۰ خواهد بود. معمولا در این حالت، امتیاز بین ۳۵ تا ۵۰ را نشانه موافقت (اثر بخشی)، ۲۰ تا ۳۵ را بدون نظر (بی‌اثر) و امتیاز ۱۰ تا ۲۰ را مخالف (اثر با جهت عکس) در نظر می‌گیرند.
✅البته هنگام جمع‌بندی یا اختصاص امتیاز به پرسشنامه با موارد لیکرت، باید به این نکته نیز توجه داشت که همه سوالات با یک مقیاس سنجیده شوند. به این معنی که سازه مورد نظر با مثلا ۱۰ پرسش با پاسخ‌های ۵ گزینه‌ای لیکرت تنظیم شده باشد. در غیر اینصورت جمع‌بندی یا میانگین‌گیری مناسب نخواهد بود. بهتر است در چنین حالتی، پرسشنامه مورد بازبینی قرار گرفته یا وزن سوالات با تعداد گزینه‌های متفاوت، تغییر کند.
در این مطب با مفهوم کلی و کاربرد طیف لیکرت آشنا شدیم.
🔚در کل می توان گفت: از آنجایی که پرسشنامه، ابزار مطلوبی و مقرون به صرفه‌ای برای جمع‌آوری داده‌ها است، طیف لیکرت در تحلیل‌های پرسشنامه‌ای نقش مهمی ایفا می‌کند.