روش تحقيق تاريخي Historical Research
بسیاری از‌ فیلسوفان‌ و محققان‌ تاریخی امروزه بر این باورند کـه بـهترین و سـاده‌ترین تعریف از‌ تاریخ همان‌”مطالعه گذشته‌‘‘است.
تحقیق تاریخی، از آن دست تحقیقاتی است که بر موضوعی معین که در گذشته و در یک مقطع زمانی مشخص اتفاق افتاده، صورت می‌گیرد. از آنجا که در فاصله دو زمان مشخص در گذشته، رویدادهایی به­وقوع پیوسته و ابزاری تکمیل گشته است، بنابراین تلاش محقق در روش تاریخی بر آن است که حقایق گذشته را از طریق جمع‌آوری اطلاعات، ارزشیابی و بررسی صحت و سقم این اطلاعات، ترکیب دلایل مستدل و تجزیه و تحلیل آنها، به‌صورتی منظم و عینی ارائه کند و نتایج پژوهشی قابل دفاع را در ارتباط با فرض یا فرضهای ویژه تحقیق نتیجه بگیرد.
محقق زمانی از روش پژوهش‌ تاریخی استفاده می‌کند کـه با مسئله‌ای‌ برخورد‌ کند‌ که در گذشته روی داده و در گذشته خاتمه‌ یافته باشد.به عبارت‌ دیگر‌،محدودهء‌ زمان بسته شده اسـت.مـسئله مـی‌تواند مربوط به زمان‌ نزدیک در گذشته و یا ریشه‌ در‌ حوادثی‌ که چند قـرن پیـش روی داده،باشد(خلیلی‌شوورینی،1375، 75).
از نظر استفن ایزاک‌ و ویلیام‌.ب.مایکل در کتاب راهنمای جامع تحقیق و ارزیابی،منظور از پژوهش تاریخی«بـازسازی سـیستماتیک‌ و عـینی‌ گذشته‌ است که از طریق گردآوری،ارزیابی، تعیین صحت‌وسقم و ترکیب حوادث به مـنظور اثـبات وقـایع‌ و تحصیل‌ نتیجه‌ای قابل دفاع‌ صورت می‌گیرد و غالبا بر فرضیه‌ای معین مبتنی است(ایزاک،1374، 54)
پژوهـش‌ تـاریخی مـطالعهء نظام‌مند و دقیق گذشته است و محقق تاریخی با مهارت تمام بر روی نکاتی دربارهء‌ یک‌ واقـعه یـا یک شخص کار می‌کند(اسمیت، 1989، 317) .پژوهش تاریخی‌ کاربرد‌ روش‌ علمی‌ در مسائل تاریخی است.ایـن پژوهـش در حـقیقت جست‌وجوی منظمی‌ است در اسناد و مدارک و منابع‌ دیگری‌ که‌ در زمینهء مرتبط با سؤال محقق تـاریخی دربـارهء گذشته،حاوی حقایقی هستند‌.بنابراین‌ پژوهش تاریخی ضرورتا با وقایعی سروکار دارد که قـبل‌ از تـصمیم پژوهـشگر به مطالعه آنها به‌ وقوع‌ پیوسته است(دلاور، 1390، 84)
بورگ به نقل از کوهن و همکارانش‌،در سال 2001 تحقیق تاریخی را «تـعیین،ارزشـیابی و ترکیب منظم‌ و عینی‌ اسناد‌ و مدارک برای برقراری حقایق و ترسیم نتایج دربارهء‌ رویـدادهای‌‌ گـذشته»تـعریف کرده است. برای مثال،محققی که قصد دارد دربارهء علل تغییر‌ نظام‌ آموزش و پژوهش ایران در سـال‌ 1345 و بـه وجـود‌ آمدن‌ سه‌ دورهء تحصیلی ابتدایی،راهنمایی و متوسطه به‌‌ جای‌ دو دورهء ابتدایی و مـتوسطه تـحقیق کند،از روش تحقیق تاریخی استفاده می‌کند‌.هدف‌‌ تحقیق تاریخی بازسازی گذشته در زمینهء‌ فرضیه‌ای است که در‌ زمان‌ حـال تـدوین می‌شود (حسین‌زاده،1382).دستیابی به این هدف مستلزم جمع‌آوری اطلاعات به صورتی مـنظم، عـینی،ارزش‌یابی و تلفیق‌ اسناد‌ و مدارک و بالأخره رسیدن بـه نـتایج‌ قـابل‌ دفاع‌ است.
پژوهشگر در‌ تحقیق‌ تاریخی به یـافتن دادهـ‌های‌ موجود‌ می‌پردازد.یافتن داده‌ها درحالی‌که در سایر روش‌های تحقیق پژوهشگر به‌”تولید داده‌های مورد نـیاز‘‘می‌پردازد. یـافتن‌ داده‌ها‌ با استفاده از گزارش‌های رسـمی،اسـناد‌،مدارک‌،کـتاب‌ها و مـقالات‌ و آثـار‌ باقی‌مانده‌ از گذشته دربارهء موضوع‌‌ مورد مـطالعه انـجام می‌شود(سرمد،بازرگان و حجازی،1390).
برخی از فیلسوفان همچون کالینگ وود‌،درای‌ و مورخانی همانند بـیکر و بـیرد معتقدند که‌‌ گذشتگی‌ تاریخ‌ باعث‌ شـده‌ که تاریخ اساسا‌ از‌ عـلم و روش عـلمی متفاوت باشد.دانشمند تجربی مـستقیما بـه مشاهدهء پدیده‌ها می‌پردازد اما محقق تاریخی با‌ یک‌ گذشتهء‌ ازدست‌رفته‌ روبه‌روست.یعنی مـوضوع مـورد مطالعه کاملا‌ غایب‌ و جهت‌دار‌ اسـت‌.جـهت‌دار‌ از‌ ایـن نظر که‌ وقـایع مـعمولا به شیوه‌های مختلف و بـه وسـیله افراد متفاوت ثبت شده‌اند.به عنوان مثال،ثبت‌ وقایع و تفسیر آنها ممکن است بـه دسـت یک خبرنگار‌،مخبر دادگاه و یا یـک عـکاس صورت‌ گـرفته بـاشد.تـعصبات و علایق این افراد مـمکن است موجب حذف برخی از مسائل و یا تفسیر اغراق‌آمیز مسائل دیگر شده باشد.(نورد، 1989). .از‌ رویدادهای‌ تاریخی تـنها بـرخی از وقایع در خاطره‌ها مانده‌اند،تعداد کمی ثـبت شـده‌اند و تـنها بـخش کـوچکی از رویدادهایی که ثـبت‌ شـده‌اند،باقی مانده‌اند تا محققان تاریخی آن را مطالعه کنند‌ بنابراین به‌ نظر می‌رسد که محقق تاریخی با دادهـ‌های جـهت‌دار و نـاقص سروکار دارد.
محققان تاریخی به دنبال دلالت‌کننده‌های غـیرقابل مـشاهده مـی‌گردند‌.هـیچ‌ شـخص امـروزی‌ ناصر الدین شاه‌ را‌ ندیده است.همین‌طور هیچ کسی یک نگرش و یا یک ویژگی فرهنگی و یک ذره اتمی را ندیده است.مورای مورفی در کتاب«دانش ما از‌ گذشته‌ تاریخی»این مـوضوع‌ را‌ به‌ خوبی بیان کرده است.وی گفته است که امور و واقعیت‌های تاریخی بسیار شبیه به‌ ”ذرات اتمی‌‘‘هستند.آنها سازه‌های تئوریکی مسلم فرض شده و بدیهی برای تبیین و توصیف‌ دادهء موجود هستند.از‌ این‌ نـظر مـحققان تاریخی بسیار شبیه به دانشمندان عمل می‌کنند.محققان‌ تاریخی شواهد و مدارک موجود را بررسی می‌کنند و از”تئوری‌ها‘‘برای تبیین آن استفاده‌ می‌کنند .(نورد، 1989). بنابراین دانش ما از گذشته‌،اساسا‌ بر مدارک‌ و شواهد استوار است.
تـبیین و تـعمیم در تاریخ
محقق تاریخی با تبیین تاریخی از مرزهای تاریخ‌نگاری فراتر می‌رود‌ و وقایع را تابع عواملی‌ چند می‌داند و تاریخ را صرفا شرح زندگی‌ چند‌ امیر‌ نمی‌پندارد.دانـش تـاریخی موردی یا منفرد است و در اصـطلاح بـه آن غیرتعمیمی یا تفریدی می‌گویند.معنای آن ‌‌این‌ است که محقق تاریخ‌ یک دوران را در نظر می‌گیرد،حوادث آن را‌ به‌ عنوان‌ معلول مطرح می‌سازد و سپس در همان‌ دوران عوامل را باز مـی‌یابد.بـرای مثال هرگز محققی‌ کـه دوران قـاجار را مطالعه می‌کند،می‌داند که تمامی دوران‌های تاریخ همانند دوران‌ قاجاریه نیستند،او این‌ دوران‌ را خاص،متمایز و منحصر به فرد می‌داند و به همان اعتبار نیز به کار تحقیق در آن می‌پردازد.بنابراین در مقابل‌ دانـش‌های تـعمیمی یا قانونمند،تاریخ را دانش تفریدی می‌گوید(ساروخانی، 1377، 84)
به دلیل جریان زودگذر و زمانمند تاریخ و دگرگونی وقایع در طول زمان،محققان تاریخی‌ باید علاوه بر اینکه سعی دریافتن اظهارات و بیان‌های واقعی دربارهء وقـایع گـذشته داشته بـاشند، باید نتایج و پیامدهای‌ این‌ وقایع را نیز بررسی کنند.توصیف به‌هم‌پیوستگی وقایع در طول‌ زمان،موضوعی است که مـحققان تاریخی به آن تفسیر یا تبیین می‌گویند و احتمالا شکلی کاملا متفاوت از تـبیین در عـلوم‌ دیـگر‌ به خود بگیرد. یکی از مستمرترین مباحث میان محققان تاریخی بحث دربارهء تعمیم بوده است.روش‌ پژوهش تـاریخی ‌ ‌بـه عنوان یک روش علمی سطوح متفاوت تعمیم را برای توصیف‌ و تبیین‌‌ داده‌های تاریخی به کـار مـی‌گیرد.
از نـظر بسیاری از محققان تاریخی،در روش تاریخی هدف از تعمیم،بیان قوانین کلی‌ نیست و محققان تاریخی به این نـوع تعمیم‌ها علاقه‌مند نیستند‌،بلکه‌ آنان‌ سعی می‌کنند یک‌ واقعه خاص‌ را‌ در‌ زمان و مکان خـاص مورد بررسی قرار دهـند درهـرحال امروزه اکثرا موافق‌اند که برخی تعمیم‌ها در شکل تبیین و یا توصیف اجتناب‌ناپذیر است‌. یکی‌ از‌ شکل‌های تبیین تاریخی روایتاست.اگرچه در دهه‌ای اخیر‌ محققان‌ تاریخی بر تحلیل‌های تاریخی-که مشابه آزمون فرضیه‌ها و روش استدلالی و بـرهان‌آوری در علوم دیگر است، تأکید بیشتری دارند.هر‌ دو‌ روش‌ طرفدارانی دارد،اگرچه روایت به خاطر ویژگی‌ تاریخی‌اش جلب توجه‌ بیشتری کرده است.
آرتور دانتو معتقد است که تبیین‌های روایتی یکی از مواردی است کـه تـاریخ را از‌ علم‌ جدا‌ می‌کند.محققان تاریخی هنوز کاملا آشکارا بر روایت تکیه می‌کنند.در‌ عمل‌ روایت یا تحلیل را بسته به مسائل ویژه موجود و در دسترسشان به کار می‌بندند.البته آنها‌ غالبا‌ هر‌ دو روش را در آن واحـد بـه کار می‌بندند.به علاوه این‌ موضوع‌ با‌ تعمیم و با اهداف محقق در ارتباط است. روایت برای تشریح و تبیین وقایع و صحنه‌های تکرارنشدنی‌ و خاص‌ و یکتا‌ بسیار مناسب‌ است؛تحلیل تاریخی معمولا بـرای تـعمیم فرایندهای تکرارشدنی و بازگشت‌پذیر بسیار مفید است‌.به‌ طور خلاصه محققان تاریخی در روش و رویکرد بسته به اهدافشان متفاوت عمل‌ می‌کنند‌.برخی‌ به‌ صحنه‌ها و وقایع بسیار خاص و تکرارنشدنی علاقه‌منداند و برخی به‌ فـرایندهای تـکرارپذیر و عـمومی علاقه‌مندند.(نورد، 1989).
دیوید پاول‌نورد در مقاله‌ای بـا عـنوان«مـاهیت تحقیق تاریخی به دو نوع محقق‌ تاریخی‌‌ اشاره‌ کرده است؛یکی محقق تاریخی انسان مدار و دیگری محقق تاریخی علوم اجتماعی.از نظر نـورد‌،مـحقق‌ تـاریخی انسان‌مدار اساسا به وقایع و صحنه‌های خاص تکرارناپذیر و یـکتا و بـی‌نظیر علاقه‌مند است‌ و به‌ دنبال‌ این است که یک واقعه را با درک زمینهء آن در زمان و مکان‌ خاص و ویژه‌ آن‌ بررسی‌ کند.انـسان‌مدار مـمکن اسـت که ایده‌ها و روش‌های علوم اجتماعی را به کار‌ گیرد‌،اما بـه دخالت دادن تئوری علوم اجتماعی علاقه‌مند نباشد.در انسان‌مداری،سبک و روش توصیف و تبیین غالبا‌ روایت‌ است.از این نظر می‌توان محقق انـسان‌مدار را هـمان مـحقق‌ مطالعات فرهنگی‌ دانست‌ که کمتر به دنبال تعمیم است و تنها‌ بـه‌ تـبیین‌ آن رویداد در آن زمان و مکان خاص‌ می‌پردازد‌.
از طرف دیگر،محقق علوم اجتماعی به فرایندهای عام و تکرارپذیر علاقه‌مند اسـت و عـمدتا‌ بـه‌ دنبال تعمیم‌ها و تئوری‌هایی برای تبیین‌ انواع‌ وقایع بدون‌ توجه‌ به‌ زمان و مـکان آن اسـت. چـنین محققانی‌ غالبا‌ روش‌های علوم اجتماعی را برای کمک به دسته‌بندی پدیده‌های تاریخی‌ به کار‌ مـی‌گیرند‌ و بـه دنـبال خلق تئوری اجتماعی هستند‌(مانند مارکس و توین‌بی).روش‌ تبیین‌‌ ممکن است روایت باشد امـا‌ غـالبا‌ به شکل تحلیل علمی است .(نورد، 1989).
محققان تاریخی انسان‌مدار با تعمیم‌ مخالف‌ نیستند.آنـها پذیـرفته‌اند کـه هر‌ اظهار‌ نظری‌‌ دربارهء فعالیت‌های انسانی‌ کم‌وبیش‌ با میزانی تعمیم همراه‌ است‌.چرا کـه فـعالیت‌های انسانی از واقعیت جدا و به زبان بیان شده‌اند.اما به دو‌ دلیل‌ تعمیم هدف و سـبک تـاریخ انـسان‌مدار نیست‌:
1. اولا‌ محقق تاریخی‌ انسان‌مدار‌ می‌پندارد‌ که تعمیم سطح بالا‌ در وقایع تاریخی غیرممکن‌ است.
2. ثانیا،وی مـعتقد اسـت که درک گذشته نه از تعمیم‌ که‌ از توجه دقیق به تکرارناپذیرها و وقایع‌ خاص‌ و بـی‌نظیر‌ نـاشی‌ مـی‌شود‌

اهمیت و ضرورت مطالعات تاریخی
هدف تحقیق تاریخی به‌کار بردن داده‌های مربوط به واقعیت‌های مرتبط با رویدادهای گذشته و تفسیر آن‌ها است. از این طریق می‌توان به عوامل مؤثر در بروز وقایعی که در گذشته رخ داده است، پی برد و رویدادهای زمان حال را بهتر شناخت. تحقیق تاریخی کمک می‌کند تا با تحلیل داده‌های مربوط به عادات، رسوم، سنت‌ها و چگونگی انجام اموری که به‌نحوی در گذشته بوده‌اند، درک بیشتری به‌دست آوریم.
شناخت پدیده‌های تاریخی از دو جهت مفید است:
1. ضرورت شناخت تغییرات اجتماعی؛ یکی از مهمترین فواید شناخت تاریخی و پدیده‌های تاریخی، سنجش و اندازه­گیری دگرگونیها، مسیر و آهنگ آنها است. مبحث تغییرات اجتماعی از مهمترین و فراگیرترین مباحث دانشهای اجتماعی-انسانی است. از همین­رو، تمامی دانشمندان، از افلاطون تا هگل؛ از جمله سن سیمون، بوسوئه، ماکیاول، ویکو، هردرف اگوست کنت، دورکیم و پرودون، مسئله تغییر اجتماعی را آن­چنان مطمح نظر قرار داده­اند که به­زعم دورکیم طرح مسئله تغییر در جامعه و مسیر حرکت جوامع از جامعه­شناختی نیز قدیم­تر است.
2. شناخت و پیش‌بینی آینده؛ شناخت و پیش­بینی آینده برای هر فرد و هر جامعه ضروریست و در راه تحقق این مهم، شناخت تاریخی، گامی اجتناب­ناپذیر است؛ زیرا برای پیش­بینی حرکت پدیده‌ها باید به عقب بازگشت و گذشته آنان را شناخت. در اصطلاح به آن “فرافکنی روند” اطلاق می‌شود.

ماهیت پدیده‌های تاریخی
حال که ضرورت مطالعه پدیده‌های تاریخی را دیدیم، باید به ماهیت این پدیده‌ها توجه کنیم. برخی از مشخصات پدیده‌های تاریخی چنین­اند:
الف) غیر زنده‌اند؛ حوادث تاریخی زنده نیستند؛ بلکه مربوط به گذشته دور یا نزدیک‌اند. از این‌رو، درک و فهم مستقیم آن­ها ممکن نیست. پس همواره به‌طور باواسطه، مطالعه و یا ارزیابی می‌شوند.
ب) تکرارناپذیرند؛ گذشته تاریخی هرگز عینا تکرارشدنی نیست؛ چراکه مورخ، خواه ناخواه، با معیارهای جامعه زمان خود با گذشته مواجه می‌شود؛ پس باید ضریب انحراف خاصی را در ارزیابی خود بپذیرد.
ج) فقط در اسناد و مدارک نیستند؛ حوادث تاریخی هرگز تماما در اسناد و مدارک جای نمی­گیرد و مورخ ناچار است از روش­های استنتاجی، جهت تکمیل این خلأ استفاده کند، که طبیعتا عنصری تازه بر واقعیت تاریخی می‌افزاید.
د) مجزّا نیستند؛ هیچ واقعه تاریخی به­طور مجزّا و در تجرید معنا ندارد و این قاعده کلی پدیده‌های اجتماعی در همه زمانها است.
ه) از ما دورند؛ در موارد بسیاری این پدیده‌ها از ما دورند و به همان نسبت با روش‌های محقق و زمان او متفاوتند. از این رو نیازمند ترک ارزش­های زمانه خویش و جای گرفتن در زمانه خاص حادثه به­منظور درک درست آن است.
و) غیر روش­منداند؛ امکان استفاده از روش­هایی همچون مشاهده، مصاحبه و … در آنها نیست.
ز) باواسطه مطالعه می‌شوند؛ در پدیده‌های تاریخی امکان مطالعه بی­واسطه آنها نیست و راهی جز مطالعه باواسطه آنها وجود ندارد.
در پایان باید گفت که پدیده‌های تاریخی هرچند به گذشته تعلق دارند، لیکن با محقق دارای شوق و هوش تیز، گفتگو می‌کنند و او را به شوق و حرکت وامی‌دارند.

اصول اساسی
در استفاده از روش­های تاریخی چند اصل اساسی مورد توجه است:
1. اصل نسیان؛ در برابر خود میان‌بینی قرار دارد. محقق باید به چند صورت این اصل را تحقق بخشد:
الف) فرازمانی؛ محقق باید ارزش­های زمانه خود را بر زمان تحقیق، تحمیل نکند.
ب) فراغت ارزشی؛ باید از ارزش­های خاص ذهنی خود، آگاهی یابد و از تحمیل آنان به موضوع تحقیق اجتناب ورزد.
ج) فرامکانی؛ تحقیق تاریخی معمولا به­نوعی تمایز مکانی را به همراه دارد. باید به ضرایب تأثیر مکان بر ارزش­ها، مراسم، عادات و … توجه داشت.
2. اصل تأمل و شک‌گرایی مثبت؛ محقق باید در پذیرش داده‌ها، به صور مختلف تأمل ورزد و در این راه، از عوامل بسیاری مثل عقل سلیم و شناخت نویسنده، مدد گیرد.

3. اصل استقراء؛ محقّق در اسناد گوناگون غور می‌کند، جزء جزء حوادث را شناسایی می‌نماید و در هر گام، احتیاط را نصب‌العین خود می‌سازد تا در نهایت، به شناخت جامع دست یابد.

4. اصل جامعیت، بازساخت کلی؛ هر حادثه در درون مجموعه­ای یا شبکه­ای علّی جای یافته و در آن معنی پیدا می‌کند. شناخت مجموعه، بدون شناخت هریک از عناصر، ممکن نیست؛ همچنانکه شناخت هر حادثه جز در کل یا مجموعه به‌دست نمی‌آید.
البته در هرگونه تفسیر و تحلیل تاریخی نکاتی را باید در نظر داشت:
1. حذر از کل‌گرایی؛
2. حذر از دادن قانون علمی برای مجموع تاریخ؛
3. دانستن اینکه هیچ‌گونه جبر علمی در تاریخ نیست؛
4. حذر از پیشگویی در مجموع تاریخ و ….

مراحل تحقیق تاریخی
مطالعه تاریخی سه گام مقدماتی و دو گام اساسی دارد؛ که در زیر، به هر یک از آنها به­طور مختصر می‌پردازیم:
1. صورت­بندی مسئله؛ در این مرحله مقدماتی به این می‌پردازیم که چه مسأله­ای را باید حل کنیم؟ و به چه مسأله­ای باید بپردازیم؟
2. تدوین فرضیه؛ باید محقّق، مقدمتا بیان کند که چه فرضیه­ای را برای شروع تحقیق مد نظر قرار داده است؟
3. نقد منابع و اسناد؛ محقق، قبل از پرداختن به تحقیق، ناگزیر از منابع و اسناد است.
4. توصیف تاریخی؛ در مقام توصیف، به این می­پردازیم که این پدیده تاریخی یا دیدگاه مورد مطالعه، کی، کجا، درچه موقعیتی، چگونه، به­وسیله چه کسی یا کسانی و به چه صورتی ظهور یافته است؟
مورخ در این مقام، محتاج اسناد و مدارک است. توصیف، لزوما کشفی نیست بلکه غالبا مورخ، ناچار از بازسازی است و این، صعوبت توصیف تاریخی را نشان می‌دهد. هرچند توصیف، دقیق‌تر باشد، مراحل بعدی کامل‌تر می‌گردد. به هر روی، آغاز مطالعه تاریخی همین مرحله است. محقق در مقام توصیف غالبا با سه مسأله عمده مواجه است: توصیف ظهور، تطوّر و وضعیت نهایی حادثه تاریخی.
5. تبیین تاریخی؛ تبیین، بیان علت وقوع حادثه یا تطوّر آن در پرتو قانون کلی است. در مقام تبیین نیز مانند توصیف، سه مسأله عمده وجود دارد: تبیین ظهور، تطوّر و وضعیت حادثه تاریخی

نظریات پیرامون علمی بودن تحقیق تاریخی
درباره علمی یا غیرعلمی بودن روش تحقیق تاریخی، نظرات مختلفی ارائه شده است:
نظرات مخالف؛
1. با توجه به این­که یکی از ویژگیهای علم، قابلیت پیش­بینی آن است، محققان تاریخی اغلب نمی­توانند، براساس وقایع گذشته، تعمیم­ها یا پیش­بینی­هایی را برای آینده نتیجه بگیرند. زیرا وقایع و حوادث گذشته، اغلب بدون برنامه حاصل شده­اند یا آن­چنان که در برنامه بوده، صورت نیافته­اند.
2. محققان تاریخی در بیشتر موارد بر گزارشها و مشاهدات کسانی متکی هستند که می‌توان در صلاحیت آن افراد و یا به حقیقت گزارش آنان شک کرد.
3. محقق تاریخی اغلب در تشخیص حقایق دچار ابهام است و درست مثل فردی عمل می‌کند که می‌خواهد قسمتهای مختلف ماکتی را که تکه‌هایی از آن گم شده است سر هم کند، لذا به ناچار درصد پرکردن جای خالی این واقعیتها از طریق استنتاجها و استنباطهای ذهنی از حوادث گذشته برمی آید.
4. حوادث تاریخی در محیطی بسته مانند آزمایشگاه صورت نمی­گیرد. بنابراین، محقق تاریخی قادر نیست، شرایط مشاهده­شده را کنترل کند؛ یا متغیرهای عامل حادثه را دست­کاری نماید.

نظرات موافق؛
1. محقق تاریخی، محدویت­های موضوع مورد مطالعه و تحقیق را تعیین و شناسایی می‌کند، فرض­ها یا سؤال­هایی را مطرح می‌نماید که باید برای آن­ها پاسخ­هایی مناسب فراهم کند. اطلاعات لازم را جمع­آوری و تجزیه و تحلیل می­کند و به آزمودن فرض­ها­ی خود می‌پردازد و از آن­ها نتایجی به­دست می‌آورد که تا اندازه­ای قابل تعمیم است. بنابراین با توجه به مراحل منظم و علمی فوق­الذکر، می‌توان ادعا کرد که این دست از فعالیت­ها تا اندازه­ای جنبه علمی دارد.
2. محقق تاریخی برای رسیدن به نتایج، گاهی اصولی از احتمالات را به­کار می‌بندد، که شبیه این اصول را پژوهشگران علوم فیزیکی نیز مورد استفاده قرار می‌دهند.
3. این واقعیت که محقق تاریخی نمی­تواند متغیرهای بازیگر در موقعیت واقعه را مستقیما کنترل کند، کاملا واضح و روشن است. اما باید توجه داشت که این محدودیت در بیشتر تحقیقات علوم رفتاری، به­ویژه در تحقیقات غیر آزمایشگاهی مانند پژوهش­های جامعه­شناسی، روان­شناسی اجتماعی و اقتصاد نیز کم و بیش وجود دارد.

منابع تحقیق تاریخی
اولین وظیفه محقّق تاریخی بررسی در مورد درستی، اعتبار و معنی­دار بودن اطلاعات جمع­آوری شده است. اطلاعات مورد نیاز در پژوهش تاریخی را می‌توان از دو منبع یا مأخذ به­دست آورد:
الف) منابع دست اول (Primary Sources)؛ مانند:
1. اسناد و مدارکی که توسط ناظران واقعی، ضبط و نوشته شده­اند.
2. بقایایی که از فرد یا گروه به­جا مانده است مانند: فسیل­ها، اسکلت­ها، ابزارها، لباس­ها، سکه‌ها و مانند آنها.
3. گواهی شفاهی فرد ناظر در جریان وقوع حادثه. معمولا کسب این اطلاعات از طریق مصاحبه شخصی صورت می‌کیرد.
ب) منابع دست دوم (Secondary Sources)؛ منابع دست دوم گزارش­هایی است که گزارش­گر آن، ناظر عینی واقعه نبوده و امکان دارد گزارش مذکور بر اساس مصاحبه با مشاهده­کننده واقعی حادثه، تهیه و تنظیم شده؛ یا گزارش­گر، گزارش این فرد را مطالعه کرده باشد. معمولا محققان تاریخی هنگامی از منابع دست دوم استاده می‌کنند که اطلاعات دست اول موجود نباشد.
تعدادی از منابع تحقیق تاریخی عبارتند از:
1. منابع مکتوب؛ کتاب­ها، روزنامه‌ها، شرح وقایع تاریخی، سالنامه‌ها، بیوگرافی‌ها و …؛
2. منابع شفاهی؛ منابع و مطالبی که سینه به سینه از نسلی به نسلی دیگر منتقل می‌شود؛ مثل تصانیف، اشعار، داستان­ها، افسانه‌ها، ضرب­المثل‌ها و فولکلور ملل و سنن ملی؛
3. منابع تصویری؛ فیلم، نقاشی و …؛
4. منابع ساختمانی؛ ابنیه تاریخی، مقبره‌ها، محل­های مسکونی مربوط به گذشتگان؛
5. منابع مادی و ابزاری؛ سفال­ها، سکه‌ها، ظروف، آلات، ابزار و کتیبه‌ها؛
6. اسناد الکترونیکی؛ فیلم، نوار صوتی، صفحه و ….

نقد اسناد
مهمترین وظیفه محقق تاریخی بررسی، نقد و ارزیابی سند است؛ تا از این طریق اعتبار آن نزد او تأیید شود و با اطمینان خاطر بتواند به آن تکیه نماید. به این اقدام، نقد سند گفته می‌شود که بر دو نوع است:
الف) نقد بیرونی؛ محقق، حقیقی بودن و اصالت سند را مورد بررسی قرار می‌دهد. یعنی اینکه آیا سند مربوط به واقعه است یا خیر؟ و آیا احتمال جعلی بودن وجود ندارد؟ محقق تاریخی باید سند را با سایر اسناد و شواهد تاریخی مقایسه نماید؛ مثلا او باید امضا و مهر، تاریخ، نوع خط، نوع جوهر به‌کار رفته، نوع کاغذ، نوع کلمات و … را مورد بررسی قرار دهد و آن‌را با سایر اطلاعات مربوط به شخص، واقعه یا تکنولوژی دوره مربوط به سند مقایسه نماید و از صحت تعلق آن به موضوع مورد مطالعه اطمینان حاصل کند.
ب) نقد درونی؛ پس از اطمینان از صحت ارتباط سند با موضوع مورد مطالعه، ارزیابی محتوای مطالب مطرح می‌شود که آیا اطلاعات صحیح است و تصویر درستی از موضوع یا واقعه را ارائه می‌دهد؟ آیا مطالب آن با موازین عقلی تطبیق می‌کند؟ آیا در بیان واقعیت غلو نشده؟ آیا سند تحت فشار نوشته نشده؟ آیا سند واقعیت را وارونه جلوه نمی‌دهد؟

مسائل و مشکلات موجود در روش‌های تاریخی
کار تحقیق در امور و پدیده‌های تاریخی هرچند جالب و لازم، لیکن بسیار دشوار است. در این مسیر، مشکلاتی وجود دارد؛ که می­توان به مواردی اشاره کرد:
1. معمای عینیّت؛ کوشش مورخ در جستجوی علت و مسئله غایت، او را با معمای عینیت مواجه می‌کند. چون در کشف علل، مورخ فقط اکتفا به این نمی­کند که علّت‌های کافی یا ضروری برای حوادث را بیابد، ناچار غالبا می‌کوشد، بین آنچه علت واقعی و مستقیم واقعه است، با آنچه علّت مستقیم و مربوط نیست، تفاوت بگذارد و این، امری است که او را وارد قلمرو ارزش­ها می‌کند. قضاوت­های دور از بی­طرفی در مسئله علیّت ما را وارد قلمروی می­کند که منطق تاریخ یا علم شناخت تاریخ است.
2. وسوسه تعمیم و پیش‌بینی: جامعه­شناسی در آستانه پدیده‌های تاریخی هر لحظه در وسوسه تعمیم و پیش­بینی است. فلسفه تاریخ و تاریخ­زدگی عینا همین بود.
3. تحمیل ناآگاه زمان خویشتن؛ محقق خواه ناخواه در معرض این خطر قرار دارد که حتی برای یک لحظه زمان خود را با زمان مورد مطالعه یکسان انگارد و در نتیجه حرکت و ناهمسانی ناشی از آن­را از یاد برد.
4. عنصر گزینش؛ پدیده‌های تاریخی بی­واسطه مطالعه شدنی نیستند، امکان احیای آنها نیز نیست. گاه واسطه‌ها دور، دست نیافتنی و متعددند، در مواردی بین اندیشه‌ها، تضاد و تخالف دیده می‌شود و این از آن روست که ذهنیت، عاملی مؤثر در نقل پدیده‌هاست. یکی از این عوامل ذهنی، گزینش است. هر مورّخ از زاویه دیدی خاص نظر می‌کند و از روزنه همان زاویه حوادث و مسبّبات آن­ها را بر می‌گزیند. هیچ دو مورخی از یک حادثه یک نوع تفسیر و تاریخ نمی­نویسد. به تعداد مورخان، می‌توان تاریخ داشت؛ یعنی نه تنها در گزیدن چهره­ای از حوادث ناگزیریم، بلکه در گزیدن خود حوادث چاره نداریم.

نکات مثبت روشهای تاریخی
1. منظومه‌نگری؛ منظور این است که محقق تاریخی، با توجه به فاصله­ای که با واقعیت مورد مطالعه دارد، می‌تواند آن­را همچون منجّم در یک کهکشان ببیند.
2. ضد محیط بودن؛ محقق نباید با واقعیت مورد تحقیق چنان خو گیرد که جهات مثبت و منفی آن­را نبیند.
3. صیقل‌یابی واقعیت؛ با فاصله یافتن از واقعیت، بهتر می‌توان آن واقعه و عوامل درست و پشت پرده آن‌را دید. با گذشت زمان، اندیشه‌ها مطرح می‌شوند.
4. پیوست یا استمرار؛ محقّق تاریخی، برخلاف محقّق جامعه‌شناسی، می‌تواند نه تنها واقعیّت، بلکه تبعات و استمرار آن­را نیز ببیند. تلاش دشوار پیش­بینی در تاریخ از جهتی کاستی می‌پذیرد؛ زیرا در جریان حرکت واقعیت عینا دیده می‌شود.

تحقیق پس رویدادی چیست؟  Causal-comparative research

این روش با عنوان پس رویدادی،اولین بار توسط چاپین در سال1937 و بعدها توسط گرین وود به طور گسترده ای مورداستفاده قرارگرفت. پس رویدادی از نظر معنی عبارت است از آنچه بعدا انجام می شود.  

پس رویدادی به پژوهش هایی گفته می شود که درآنها احتمال روابط علت و معلولی از طریق مشاهده یک موقعیت مورد پژوهش قرار می گیرد و عوامل علی موجه را در زمان گذشته جستجو می کنند.

بنابراین، تحقیق پس رویدادی یک بررسی بازنگرانه تاثیر حوادثی است که به صورت طبیعی رخ داده اند.در تحقیق پس رویدادی دو نوع طرح فابل تشخیص است:

(1) علی

(2) علی- مقایسه ای یا گروه ملاکی

درطرح علی پیشامده ها که شرایط یا موقعیت فعلی را به وجود آورده اند، مورد مطالعه قرار می گیرند. در این طرح دو دسته اطلاعات موجود است یک دسته مربوط به گذشته ودسته دیگر متعلق به زمان حال است و پژوهشگر تلاش دارد که رابطه بین آنها را پیدا کند.

ارزش پژوهش های علی به ویژگی های اکتشافی و پیشنهادی آن بستگی دارد. حتی در شرایطی که دلایل کافی برای تبیین رابطه علی وجود ندارد از آنها می توان برای دستیابی به رابطه همخوانی استفاده کرد.

در طرح گروه ملاکی یاعلی- مقایسه ای، پژوهشگر با مطالعه یک ویژگی در یک گروه و مقایسه آن باگروهی که فاقد آن ویژگی است به کشف علت پدیده مورد پژوهش می پردازند.

ویژگی های تحقیق پس رویدادی:

عمده ترین ویژگی طرحهای علی و علی- مقایسه ای، این است که این پژوهش پس ازوقوع علت،آغازوپژوهشگر اقدام به جمع آوری اطلاعات می کند. پژوهشگر، معلول یامتغیر وابسته را مورد بررسی قرار داده و با مراجعه به گذشته به کشف علت می  پردازد.

مراحل انجام تحقیق علی- مقایسه ای عبارت است از:

• بیان مسئله پژوهشی و تدوین آن
• انتخاب گروه مطالعه و مقایسه
• معادل کردن گروه مطالعه و مقایسه از نظر متغیر های تاثیر گذار ناخواسته احتمالی
• اندازگیری متغیرهای مستقل و وابسته
• تجزیه و تحلیل اماری

مرایای تحقیق پس‌رویدادی

• زمانی که امکان استفاده از روش ازمایشی وجود ندارد نیاز پژوهشگر را بر اورده میسازد.
• استفاده از روش های اماری نسبتا قوی در اکثر موارد این روش را قابل دفاع ساخته است.
• در برخی جهات این روش مفید تر از روش ازمایشی است.

معایب تحقیق پس‌رویدادی

• مشکل فقدان کنترل مستقیم
• اینکه هیچ عامل واحدی علت نباشد.
• رابطه ی بین دو عامل ممکن است لزوما علت و معلولی نباشد.
• وقتی یک رابطه کشف شد به سختی میتوان گفت کدام مورد علت است و کدام معلول است.

کنترل در تحقیق پس‌رویدادی

• استفاده از متغیرهای مراحم به عنوان متغیر تعدیل‌کننده
• همتاسازی
• ایجاد گروه‌های همگن
• تحلیل کوواریانس

چگونگی انجام این روش

در تحقیق علی-مقایسه‌ای فرآیند تحقیق علمی رعایت می شود. در آغاز پژوهشگر باید واقعه را به خوبی توصیف و تعریف نماید و سپس متغیرهای احتمالی را در چهارچوب سه گروه یاد شده فهرست نموده، فرضیه های تحقیق را تدوین کند. برای گردآوری اطلاعات باید از کلیۀ روش ها استفاده کند؛ یعنی باید محل بروز حادثه و عوارض و آثار آن را به دقت مشاهده، بازرسی و بازبینی نماید و مشخصات آن را یادداشت و تصاویر لازم را تهیه کند. همچنین باید در صورت لزوم از مصاحبه و حتی از دیدگاه ها و نظریات کارشناسان ذی ربط واقعه نیز استفاده کند.

در واقع، درتحقیق علی-مقایسه‌ای، روش های مشاهده و مصاحبه موقعیت برجسته ای دارد و معمولاً بیشترین اطلاعات از طریق این روش ها گردآوری می شود. همچنین پژوهشگر برای بررسی متغیرها و تدوین فرضیه و اطلاع از کمّ و کیف موارد مشابه، و نیز تهیۀ اطلاعات دربارۀ قضایای کلی مربوط به آنها ناچار به استفاده از روش کتابخانه ای نیز هست. در تحقیقات علّی که در آن افراد بسیاری حضور دارند از روش پرسشنامه ای نیز در کنار سایر روش ها استفاده می شود.

در مرحلۀ بعد پژوهشگر به طبقه‌ بندی و تجزیه و تحلیل اطلاعات پرداخته، آنها را با یکدیگر مقایسه می نماید و احیاناً مشاهده ها و مصاحبه های تکمیلی را هم زمان با این مرحله انجام می دهد. نکتۀ عمده در تجزیه و تحلیل اطلاعات و داده های تحقیقات علّی آن است که پژوهشگر باید در این مرحله از روش قیاسی استفاده کند و قضایای کلی و نظریه هایی را که در مطالعات کتابخانه ای به عنوان مباحث نظری مسئله گردآوری و تدوین نموده است تکیه گاه استدلال منطقی خود قرار دهد؛ همان طور که در مرحله فهرست سازی متغیرها و عوامل و تدوین فرضیه ها نیز چنین می کند.

اقدام پژوهی که در زبان انگلیسی Action Research خوانده می شود به معنی پژوهش در عمل است. پژوهش در عمل نوعی از مطالعه و بررسی است که افراد برای تغییر وضعیت نامطلوب و رسیدن به وضعیت نسبتا مطلوب و در نهایت بهسازی کارها در محیط شغلیشان بکار می برند.

اقدام پژوهی یک شکل غیر سنتی پژوهش است که اغلب جامعه محور (گروه محور) است و توسط یک کارورز با جمعی از آنها انجام می شود. بورلی (۱۹۹۳) اقدام پژوهی را پژوهش آگاهانه، سنجیده و معطوف به راه حل تعریف می کند که به صورت فردی یا گروهی انجام می شود. اقدام پژوهی از طریق چرخه های حلزونی شامل شناسائی مسئله، گردآوری نظام مند داده ها، تفکر و بازاندیشی، تحلیل و نهایتا تعریف مجدد مسئله توصیف می شود.
دو اصطلاح اقدام و پژوهش، چهره اصلی این روش نمایان می شود. ازمون نظر در حین عمل، به عنوان وسیله ای برای بهبود کار و ابزاری برای ارتقاء سطح دانش… » آنها نتیجه می گیرند که این تعریف بر اهمیت اقدام تأکید دارد. ما با این نظر موافقیم که اقدام باعث به جریان افتادن پژوهش می شود و نیروی برانگیز اننده ای به حساب می آید. اقدام پژوهان اغلب نسبت به آنچه انجام می دهند متعهد و علاقه مند هستند » (مک نیف و همکاران، ۱۳۸۲، ص ۲۸(.
کارسون و همکاران (۱۹۸۹) نیز اقدام پژوهی را ترکیبی از عمل و پژوهش و تلاشی برای شناخت اقدامات تربیتی به منظور اصلاح و بهبود محیط آموزشی تعریف می کنند و بر این نکته تأکید دارند که بیشتر کسانی که در یک پروژه اقدام پژوهی مشارکت داشته اند، از نقش و جایگاه تجربه سخن می گویند. آنها در پاسخ به این سؤال که اقدام پژوهی چیست، می گویند : اول از همه، اقدام پژوهی جنبه عملی دارد. به عبارت دیگر، اقدام پژوهی تلاشی در جهت شناخت بهتر مسائل زندگی واقعی کلاس درس و مدرسه و چگونگی رویارویی با آنهاست. دوم، اقدام پژوهی به مشاهده منفعل محدود نمی شود بلکه اقدام و عمل را در مرکز توجه خود دارد. این تمرکز توجه ایجاب می کند که محققان به گونه ای در عمل درگیر شوند که به بهبود اقدامات تدریس در یک کلاس خاص یا در یک مدرسه منتهی شود. سوم، اقدام پژوهی دمکراتیک است. این شیوه پژوهش میزان بیشتری از گفتگو و تعامل بین همکاران را ترغیب کرده و مشارکت فعال در تلاش مداوم برای بهبود تدریس را ایجاب می کند. چهارم، اقدام پژوهی نظام مند و فکورانه و در چرخهای چهار مرحله ای انجام می شود. و آنچه مسلم است در اقدام پژوهی به طور همزمان روی شناخت اقدام تربیتی ونیز بهبود و اصلاح آن تلاش می شود. به عبارت دیگر، اقدام پژوهی روشی برای شناخت و نیز بهبود موقعیت آموزشی است. در یکی از مقالات جستجو شده در شبکه اینترنت (ASCD)، اقدام پژوهی به عنوان فرآیند پرسیدن سؤالات مهم و تلاش برای یافتن پاسخ این سؤالات به شیوه ای روشن مند تعریف شده است. این پرسش ها معنادار وحائز اهمیت هستند، یعنی محقق قصد و یا نیاز دارد پاسخ به این پرسش ها را که از نزدیک با موقعیت کاری او مرتبط هستند، بداند. از این رو اقدام پژوهی جنبه بسیار عملی داشته و ریشه در کار روزانه محقق دارد.

تعریف و هدف های اقدام پژوهی:

ژانت مسترز (۲۰۰۰) برای توصیف و تبیین اقدام پژوهی از میان تعاریف بسیاری که ارائه شده است، سه تعریف را برگزیده که به این شرح مطرح می شود  .اقدام پژوهی، پژوهشی نظام دار، گروهی، مبتنی بر همکاری ، خود اندیشیده و انتقادی است که توسط شرکت کنندگان در این پژوهش انجام می شود . در تعریف دیگر، علاوه بر عناصر موجود در این لیکن در این نوشتار به سبب ضرورت موضوعی، اقدام پژوهی در حوزه آموزش و پرورش مورد توجه و تأکید می باشد. کارسون و همکاران (۱۹۸۹) در یک جمع بندی مواردی را با عنوان «آنچه اقدام پژوهی است» به شرح زیر ذکر کرده اند .

اقدام پژوهی فرآیندی است که آموزش و پرورش را از طریق تغییربهبود می بخشد.
• اقدام پژوهی، کار گروهی مربیان برای بهبود اقدامات آموزشی است.
• اقدام پژوهی، تأمل و باز اندیشی در مورد امر تدریس است.
• اقدام پژوهی، جمعی و مشترک است؛ یعنی مربیان در جهت تقویت روابط با دیگر مربیان گفتگو و کار می کنند.
• اقدام پژوهی، بنا نهادن و تشکیل گروههای خود – انتقاد از مربیاناست.
• اقدام پژوهی، فرآیند نظام مند یادگیری است.
• اقدام پژوهی، فرایندی است که ایجاب می کند ما ایده های خود درباره آموزش و پرورش را به بوته آزمایش بگذاریم.
• اقدام پژوهی، خالی از تعصب ” است .
• اقدام پژوهی، یک تحلیل انتقادی از محل های کار ماست.
• اقدام پژوهی، تأکید روی موارد خاص است
• اقدام پژوهی، چرخه ای از برنامه ریزی ، عمل، مشاهده ” و باز -اندیشی و تفکر است.
• اقدام پژوهی، کار در گروه های کوچکی از مربیان است. • اقدام پژوهی، اثبات درستی اقداماتی است که در جریان تدریس انجام می شود.

آثار اقدام پژوهی:

شواهد روز افزون حاکی از آن است که درگیر شدن در اقدام پژوهی، اثراتی مثبت مشخص و حرفه ای روی کارگزاران آموزشی دارد. « اقدام پژوهی فرصت هایی را در اختیار معلمان می گذارد تا دانش و مهارت لازم در اقدام پژوهی را به دست آورند؛ این رویکرد پژوهشی را به کار بندند و از گزینه ها و امکانات برای تغییر آگاه شوند. معلمان شرکت کننده در اقدام پژوهی نسبت به اقدامات خویش منتقدتر و فکورتر بوده و با دقت بیشتری روی روشها، ادراکها و شناخت های خودشان و نیز کل رویکردشان به فرایند تدریس تأمل و تفکر می کنند» (بورلی، ۱۹۹).
به لحاظ اینکه در اقدام پژوهی خود معلم پژوهشگر است و نقش اصلی پژوهش را به عهده دارد، لذا می تواند مسئله ملموسی را که با آن رو به رو است، حل کند تا بهبودی امور را میسر سازد. «از آنجا که معلمان در هر نظام آموزشی نقش اصلی را بر عهده دارند، به عنوان پژوهشگران بالقوه، برای مشخص کردن موقعیت های نامعین در رابطه با فعالیت هایشان می توانند روش علمی را به کار برده و با استفاده از اقدام پژوهی فعالیتهای خود را بهبود بخشند.
کارسون و همکاران (۱۹۸۹) دلایل چندی را برای توجیه درگیر شدن در پروژه اقدام پژوهی بر می شمارند که می توان از آنها به عنوان اثرات مثبت مرتب بر اقدام پژوهی یاد کرد. این دلایل عبارتند از :
• اقدام پژوهی با سؤالات و مسائل ما سر و کار دارد نه مسائل و سؤالات شخص دیگر.
• اقدام پژوهی در لحظه حال و اکنون شروع می شود. به عبارت دیگر می توان اجرای اقدام پژوهی را به سرعت آغاز کرد.
• اقدام پژوهی بارها و بارها از این آزمون که از طریق آن مربیان می توانند شناخت بهتری از اقدامات آموزشی به دست آورده و آنها را بهبود بخشند، موفق بیرون آمده است.
• اقدام پژوهی می تواند به تدریس بهتر و یادگیری مؤثرتر منجر شود.
• اقدام پژوهی می تواند به برقراری ارتباط های مفیدتر با همکاران کمک کند.
– اقدام پژوهی خود ارزشیاب است؛ یعنی شامل ارزشیابی مداوم از فرایند پژوهش و ایجاد تغییر و اصلاح برای هماهنگ کردن پژوهش و عمل است. به عبارت دیگر، اصلاحات و تغییرات ایجاد شده در موقعیت به طور مداوم مورد ارزشیابی قرار می گیرد. در همین ارتباط تکوینی بودن فرایند اقدام پژوهی معنا و مفهوم می یابد. مقصود این است که در پرتو خود ارزشیابی اقدام پژوهی این امکان وجود دارد که تعریف مسئله، اهداف و روش شناسی آن در جریان پژوهش مورد بازنگری قرار گرفته و تغییر کند.

مراحل پژوهش در عمل:

قرار گرفتن در شرایط غیر قابل انتظار و مبهم (درگیر شدن با مسأله)
 اقدام در جهت شناسایی مسأله (جمع آوری اطلاعات پیرامون مسأله و علل احتمالی آن(
 تشخیص راه حل های احتمالی و برنامه ریزی برای اجراء
 اجرای هر یک از راه حل های احتمالی (اقدام برای رفع مشکل(
 مشاهده و ثبت اطلاعات (گردآوری اطلاعات(
 تجزیه و تحلیل داده ها
بررسی نتایج و تشخیص دقیق تر و شفاف تر مسأله در صورت حل نشدن آن
 تشخیص راه حل های جدید و شفاف تر و برنامه ریزی برای اجراء این راه حل ها (شروع سیکل جدید)این سیکل آن قدر ادامه می یابد تا دقیقا منجر به شناسایی و حل مسأله شود. ریز اقدامات انجام شده در هر مرحله باید دقیقا برای تکمیل اطلاعات خود بهره گیری از آن و نقد و بررسی همکاران گزارش شود.

مراحل تهیه طرح اقدام پژوهی:

تنظیم موضوع
مقدمه و بیان مسأله
تعریف و تبیین واژه ها برای تفهیم بهتر مسأله
اجرای برنامه
نتیجه گیری
بیان محدودیت ها و مشکلات
پیشنهادات
فهرست منابع

تفاوت اقدام پژوهی با پژوهش های دانشگاهی:

در اقدام پژوهی تغییرات بر اساس شرایط و قراین شغلی و محیط کار است اما در پژوهش های حرفه ای تغیرات بر اساس فرضیه مخبرانه شکل می گیرد.
در اقدام پژوهی نمونه واقعی مورد نظر است ولی در پژوهش های حرفه ای نمونه ها انتخابی است.
در اقدام پژوهی شخص شاغل و درگیر کار با مسأله درگیر است اما در تحقیق حرفه ای پژوهشگران ناظر بر مسأله پژوهش می پردازند.
در اقدام پژوهی یافته های پژوهشی توسط خود شاغل و درگیر با مسأله به مرحله عمل در می آید اما در پژوهش های حرفه ای پژوهشگر یافته ها را به عوامل اجرایی ارائه می دهد.
در اقدام پژوهی یافته ها پژوهشی توسط خود شاغل و درگیر با مسأله مورد ارزیابی قرار می گیرد اما در پژوهش های حرفه ای و کلان، یافته های پژوهشگر را دیگران ارزشیابی می کنند.

به طور کلی تحقیقات علمی را بر اساس چگونگی بدست آوردن داده های مورد نیاز (طرح تحقیق) می توان به دو دسته ی تحقیق توصیفی و تحقیق آزمایشی تقسیم نمود. در این نوشتار به معرفی انواع روش های تحقیق توصیفی می پردازیم.
تحقیق توصیفی یا غیر آزمایشی چیست؟
تحقیق توصیفی شامل مجموعه روش هایی است که هدف آن ها توصیف کردن شرایط شرایط یا پدیده های مورد بررسی است. اجرای تحقیق توصیفی می تواند شناخت بیشتر شرایط موجود و یا یاری رساندن به فرآیند تصمیم گیری باشد. تحقیق توصیفی را می توان به دسته های زیر تقسیم نمود :
1. تحقیق پیمایشی
2. تحقیق همبستگی
3. اقدام پژوهی
4. بررسی موردی
5. تحقیق پس رویدادی
حال به تشریح هر کدام از روشهای فوق می پردازیم:
1- تحقیق پیمایشی
برای برسی توزیع ویژگی های یک جامعه آماری روش تحقیق پیمایشی به کار می رود. این روش برای پاسخ به سؤالاتی از قبیل ماهیت شرایط موجود چگونه است؟ چه رابطه ای بین رویدادها وجود دارد؟ و… ، به کار می رود.
تحقیقات پیمایشی خود به سه دسته روش مقطعی، روش طولی و روش دلفی تقسیم می شود.
1-الف. روش مقطعی
این روش به منظور گردآوری داده ها درباره ی یک یا چند صفت در یک مقطع زمانی از طریق نمونه گیری از جامعه انجام می شود.
برای مثال به منظور بررسی میزان علاقه دانش آموزان سال آخر راهنمایی به ادامه تحصیل در شاخه های مختلف آموزش متوسطه، می توان از روش تحقیق پیمایشی به شیوه مقطعی استفاده نمود.
1- ب. روش طولی
در بررسی های پیمایشی طولی، داده ها در بازههای زمانی مختلف گردآوری می شوند. به این ترتیب تغییرات برحسب زمان بررسی شده و به رابطه ی بین متغیرهای از نظر تغییرات در طول زمان پی برده می شود.
سه نوع بررسی طولی را می توان نام برد. بررسی روند فرآیندها، بررسی یک گروه ویژه (یک گروه سنی یا گروه هم دوره) و بررسی یک گروه منتخب.
به عنوان مثال در«بررسی روند فرآیندها» میتوان بررسی سیر تحول ثبت نام دانشجویان دختر در آموزش عالی کشور را مورد نظر قرار داد. در مورد «بررسی یک گروه ویژه» می توان پیشرفت تحصیلی پذیرفته شدگان دانشکده ی علوم تربیتی در سال 1390 را مورد نظر قرار داد. برای بررسی «گروه منتخب» نیز این سؤال مورد نظر است که : چه تغییراتی در افراد خاص(گروه منتخب) به وجود آمده است و علت تغییرات چه بوده است؟ برای مثال بررسی عوامل مؤثر در پیشرفت تحصیلی دانشجویان سهمیه ای رشته های مهندسی ورودی1390 دانشگاه تهران را می توان نمونه ای از موضوعات این نوع تحقیق نامید.
1- ج. روش دلفی
زمانی که بخواهیم در مورد اتفاق نظر یک جمع درباره موضوعی خاص به بررسی بپردازیم، از روش دلفی استفاده می کنیم.
برای مثال به منظور بررسی نظر هیئت علمی دانشکده علوم تربیتی در مورد مشکلات این رشته در دانشگاه ها، می توان این روش را بکار برد. برای این منظور اولین قدم آن است که مجموعه ای از سؤالات در مورد مسائل تهیه کرد و آن را برای تمام اعضای هیئت علمی ارسال نمود و از آنان خواست که درجه اهمیت هر یک را تعین نمایند. در مرحله دوم پرسشنامه ای براساس رتبه بندی بدست آمده تهیه می شود و از پاسخگویان درخواست می شود در صورتیکه نظراتشان با رتبه بندی بدست آمده مغایرت دارد، توجیه خود را ارائه نمایند. به این ترتیب می توان به یک توافق از نقطه نظری تشخیص مسائل یاد شده دست یافت.
2- اقدام پژوهی
هدف این دسته از پژوهش های آموزشی، توصیف شرایط یا پدیده های مربوط به نظام آموزشی می باشد. به طور کلی می توان گفت که اقدام پژوهی شامل چهار مرحله است، تشخیص و برنامه ریزی، اقدام برای رفع مشکل، مشاهده به منظور نمایان ساختن میزان تغییرات انجام شده جهت رفع مشکل و آخرین مرحله تحلیل و تعدیل می باشد. این نوع پژوهش با فرآیندها سروکار دارد تا برون دادها و پیامدها.
علاوه برآن پژوهشگری که به انجام اقدام پژوهی می پردازد درصدد آزمون فرضیه نمی باشد. زیرا در تحلیل داده ها پژوهشگر مترصد آن است که در نهایت بتواند فرایند ها را با یکدیگر مرتبط ساخته و معنایی مشخص را بدست آورد.
3- بررسی موردی
در این روش پژوهشگر به انتخاب یک «مورد» پرداخته و آن را از جنبه های مختلف بررسی می کند. این مورد می تواند یک واحد و یا سیستم با حد و مرز مشخص و متشکل از عناصر و عوامل متعدد و مرتبط به هم باشد. از این جمله در تعلیم و تربیت می توان هر یک از عوامل نظام آموزشی مانند دانش آموز، معلم، برنامه درسی و … را نام برد. هدف کلی در این روش مشاهده تفصیلی ابعاد «مورد» تحت مطالعه و تفسیر مشاهده ها از دیدگاه کل گرا است. از این رو مطالعه موردی بیشتر به روش کیفی و با تأکید بر فرایندها و درک و تفسیر آن ها انجام می شود.
انجام پژوهش به کمک روش مطالعه موردی شامل چهار مرحله است : بیان مسئله و انتخاب «مورد»(واحد تحلیل) ، انجام عملیات میدانی(گردآوری داده ها)، سازماندهی داده ها و تدوین گزارش. توجه پژوهشگر در مطالعه موردی بر یک «مورد» متمرکز است. اما ممکن است این واحد متشکل از رویدادهای متعدد و افراد مختلف باشد و یا از فرآیندهای گوناگون تشکیل شده باشد. در اینصورت ضروری است که از اجزای تشکیل دهنده ی «واحد تحلیل» نمونه گیری شود.
4- روش تحقیق همبستگی
در این نوع تحقیق رابطه ی بین متغیرها براساس هدف تحقیق تحلیل می گردد. تحقیقات همبستگی را می توان برحسب هدف به سه دسته تقسیم نمود: مطالعه همبستگی دو متغیری، تحلیل رگرسیون و تحلیل ماتریس همبستگی یا کواریانس.
در مطالعات همبستگی دو متغیری هدف بررسی رابطه دوبه دوی متغیرهای موجود در تحقیق است. در تحلیل رگرسیون هدف پیش بینی یک یا چند متغیر وابسته (ملاک) با توجه به تغییرات متغیرهای مستقل (پیش بین) است.
در برخی دیگر از تحقیقات نیز از مجموعه همبستگی های دو متغیری متغیرهای مورد بررسی در جدولی به نام ماتریس همبستگی یا کواریانس استفاده می شود. از جمله چنین تحقیقاتی می توان به تحلیل عاملی و معادلات ساختاری اشاره نمود. در تحلیل عاملی هدف تلخیص مجموعه ای از داده ها یا رسیدن به متغیرهای مکنون (سازه) بوده و در مدل معادله ساختاری هدف آزمودن روابط ساختاری مبتنی بر نظریه ها و یافته های تحقیقاتی موجود است.
5- روش تحقیق پس رویدادی (علّی-مقایسه ای(
این روش به تحقیقاتی اطلاق می شود که در آن ها پژوهشگر با توجه به متغیر وابسته به بررسی علل احتمالی وقوع آن می پردازد. روش تحقیق علی-مقایسه ای از نوع تحقیقات گذشته نگر بوده و از آنجایی که علت و معلول (متغیر مستقل و وابسته) پس از وقوع مورد بررسی قرار می گیرند، به آن روش پس رویدادی نیز گفته می شود. از جمله تحقیقات پس رویدادی می توان به پژوهش هایی در مورد علل عقب ماندگی یا پیشرفت تحصیلی کودکان اشاره نمود.
در این تحقیقات دستکاری شرایط بوجود آورنده و علل احتمالی عقب ماندگی یا پیشرفت در اختیار محقق نبوده است. محقق صرفا این افراد را شناسایی کرده و بعضی از ویژگی های شخصی یا الگوهای رفتاری آن ها را مشاهده می کند.
منبع : روش های تحقیق در علوم رفتاری / نوشته ی دکترزهره سرمد، دکترعباس بازرگان و دکترالهه حجازی/ نشر آگاه.

روش‎ تحقیق کیو (Q) چیست؟
روش تحقیق کیو Q-methodology یک مطالعه سیستماتیک پیرامون ذهنیت و دیدگاه افراد موردمطالعه می‌باشد. در این روش‌شناسی کوشش می‌شود تا دیدگاه‌های متفاوت افراد پیرامون مقوله مورد بررسی شناسایی رتبه‌بندی شود. به هین خاطر این روش گاهی مرتب‌سازی کیو Q-sort نیز گفته می‌شود. روش‌شناسی کیو، فنی است که پژوهشگر را قادر می‌سازد تا اولا ادراکات و عقاید فردی را شناسایی و طبقه‌بندی کند و ثانیاّ به دسته‌بندی گروه‌های افراد بر اساس ادراکاتشان بپردازد. در واقع با کمک و استفاده از این روش‌شناسی پژوهشگر قادر خواهد بود تا با استفاده از مراحل تعریف شده در آن، نهایتا ذهنیت افراد و الگوهای تفکری آنان را نسبت به موضوعات مختلف آشکار نماید.
معمولاً روش کیو را پیوند بین روش تحقیق کیفی و کمی می¬‌دانند زیرا از یک سو، انتخاب مشارکت‌¬کنندگان از طریق روش-‌های نمونه¬ گیری احتمالی صورت نمی¬‌گیرد بلکه نمونه افراد به طور هدفمند و با اندازه‌‌ای کوچک انتخاب می¬‌شود که آن را به روش کیفی نزدیک می‌¬سازد و از سوی دیگر، یافته ¬ها از طریق تحلیل عاملی و به صورت کاملاً کمی به دست می‌¬آیند. همچنین به دلیل شیوه گردآوری داده¬‌ها(مرتب سازی)، عمیق¬تر می¬توان از ذهنیت مشارکت کنندگان آگاه شد. تفاوت اصلی روش کیو با دیگر انواع تحقیق در علوم اجتماعی در این است که در روش¬‌شناسی کیو، به جای متغیرها افراد تحلیل می¬‌شوند. در این مقاله به تاریخچه، تعاریف، مفاهیم و الگوریتم اجرایی روش تحقیق کیو پرداخته می‌شود.
تاریخچه و پیدایش روش شناسی کیو
خاستگاه روش شناسی کیو را باید در منظری سازه¬‌گرا (constructive) جستجو کرد. روش شناسی کیو با پذیرش این امر که انسان-‌ها براساس تصاویری که از واقعیت دارند عمل می¬کنند نه براساس خود واقعیت، سازه¬گرایی معرفت شناسانه را برگزید. این نوع نگاه، به رویکرد شناختی نزدیک است؛ رویکردی که معتقد است رفتارها باید از طریق پردازش اطلاعاتی برگرفته از محرک¬ ها بررسی شود نه خود محرک¬‌ها. روش‎ شناسی کیو (روش Q) با تاسیس مرکز تحقیقات استیفنسون در دانشگاه میسوری در سال ۱۹۸۵ و انجمن بین‎المللی مطالعات علمی ذهنیت در سال ۱۹۸۹ که ماموریت خود را گسترش این روش‎شناسی قرار داده‎اند رشد بیشتری یافت.
روش‌شناسی کیو را ویلیام استیفنسون در دهه‌ ۱۹۳۰ میلادی ابداع کرد. او به منظور پاسخگویی به این پرسش که «چه چیزهایی اشخاص را منحصر به فرد می‌سازد؟» به این ابداع دست زد. استیفنسون به جای شناخت چیزهای مشترکی که جمعیت بزرگی از اشخاص دارا هستند، با طرح این پرسش به دنبال درک فردیت آنها بود. احتمالاً تاکنون کنجکاو شده اید که دلیل نامگذاری این روش‌شناسی به «کیو» چیست. در واقع، اولین بار در سال ۱۹۳۵، سر گاتفری اچ تامسون انگلیسی که یک متخصص تحلیل عاملی بود، از حرف q برای نمایش «همبستگی افراد» استفاده کرد تا آن را از حرف r که همبستگی بین متغیرها یا را نشان می‌داد، متمایز سازد. به این ترتیب، استیفنسون نیز از حرف Q برای نامگذاری روش‌شناسی خود استفاده کرد زیرا این روش‌شناسی به شناخت ذهنیت‌ها می‌پرداخت و همبستگی بین افراد و نه صفات در آن نقش اساسی داشت.
تعریف روش تحقیق کیو
روش ‎شناسی کیو (Q) نوعی روش تحقیق است که در روانشناسی و دیگر علوم اجتماعی برای مطالعه نظام‌ مند ذهنیت افراد، یا به بیان دقیق‌ تر، دیدگاه‌ ها، نظریه‌ ها، عقاید و باورها و نگرش آن ‎ها به‎ کار می‌رود. از آنجا که روش‌ شناسی کیو (روش Q) شناسایی الگوهای فکری حاکم بر تصمیمات فردی را تسهیل می‌ کند، تصمیم‌ گیران را در مرکز تحلیل قرار می‌ دهد. پیش ‎فرض مهم کیو این است که ذهنیت قابل انتقال است، زیرا فقط زمانی می‌توان آن را همانند هر رفتار دیگری به‎طور نظام‌ مند تحلیل کرد که انتقال یابد و به‌طور مؤثر نشان داده شود. از این ذهنیت‌ ها برای ساختن گونه‌هایی از دیدگاه‌ های مختلف استفاده می‌کند. بنابرین روش کیو، فنی است که پژوهشگر را قادر می سازد تا اولاً ادراکات را شناسایی و طبقه بندی نموده و ثانیاً به دسته بندی گروه‌های افراد براساس ادراکاتشان بپردازد.
این روش برای مشحص نمودن مجموعه ای از اندیشه‌های فلسفی، روانشناختی، علوم سیاسی و ارتباطات که به پژوهش در مورد فرد معطوف است، ابداع شده است. با بهره گیری از روش کیو، می توان اطلاعات مورد نیاز را از مسئولان و نخبگان جامعه بدست آورد. به عبارت دیگر پژوهشگر با استفاده از این روش می خواهد برای عاملها، معنا و تفسیری بیاورد که ذهنیت افراد را شناسایی و اطلاعات مبهم و پنهانی که در ورای این اطلاعات آشکار نهفته است را کشف نماید. روش کیو ضمن برخورداری از ویژگ یهای روش کیفی، از رویکرد کمی نیز برخوردار است و از آمار بیشترین بهره را می برد؛ زیرا از رو شهای آماری مانند روش تحلیل عاملی برای دسته بندی مولفه های اصلی کمک می گیرد.
مراحل روش تحقیق کیو
روش کیو از پنج گام تشکیل شده است.

مراحل روش تحقیق کیو
در گام نخست با مطالعات کتابخانه‌¬ای، ادبیات تحقیق و پیشینه پژوهش بررسی شده و پیش زمینه انجام فازهای بعدی فراهم می-آید. محقق با انجام فاز اول نسبت به موضوع شناخت عمیقی می¬یابد.
در گام دو با استفاده از مصاحبه و بررسی اسناد و مدارک، اطلاعات تکمیلی در خصوص مسائل مرتبط با تحقیق بدست می¬‌آید. نتایج گام نخست و دوم فضای گفتمان را تشکیل می¬‌دهد.
در گام سه باید با ارزیابی و جمع‌¬بندی محتویات فضای گفتمان به آن سرو سامان داده و نمونه¬‌ای از عبارات را به عنوان نمونه کیو از میان آنها انتخاب کرد. مککئون و توماس تعدادی بین ۳۰ تا ۱۰۰ عبارت را برای نمونه کیو پیشنهاد کرده¬‌اند، ولی معمولاً تعدادی بین ۵۰ تا ۷۰ عبارت انتخاب می¬‌شود. دانر معتقد است تعداد مناسب عبارت برای آنکه یافته¬‌ها دارای اعتبار آماری باشند، بین ۲۰ تا ۶۰ عبارت است.
در گام چهار مشارکت¬‌کنندگان به مرتب سازی و دسته¬‌بندی کارت¬‌های دسته کیو (Q deck) خواهند پرداخت. در حقیقت، این فاز، مرحله گردآوری داده‌¬ها اسست.
در گام پنج به تحلیل داده¬‌های گردآوری شده با روش تحلیل عاملی کیو و تفسیر عامل¬‌های استخراج شده پرداخته می¬‌شود. لازم به ذکر است، در مطالعات کمی، جامعه‌¬ای وجود دارد که نتایج مطالعه در آن سطح به کار می¬‌روند و دارای نمونه‌¬ای است که با روش تصادفی انتخاب می¬شود و عموماً نمونه معرف آن جامعه است. روش کیو فاقد چنین جامعه و نمونه‌¬ای است و معمولاً پژهشگر، نمونه افراد را از میان کسانی انتخاب می¬‌کند که آیا ارتباط خاصی با موضوع تحقیق دارند و یا دارای عقاید ویژه‌¬ای هستند.
خلاصه و جمع‌بندی
از آنجا که روش‌شناسی کیو روش‌های کیفی را با دقت آماری روش‌های کمی ترکیب می‌کند، کاربرد فراوانی در کاوش گفتمان‌های اجتماعی تکوین‎یافته در الگوهای ذهنی و نگرش‌ها داشته است. از روش Q به‌ عنوان پلی بین تحقیق کیفی و کمی یاد شده است که همچون روش‎شناسی کمی سطح بالای دقت ریاضی را دارد و اندازه‌گیری مستقیم را میسر می‌سازد. همچنین مولفه تشریحی قابل مقایسه با روش‎شناسی کیفی را دارد. این روش به‌منظور: استنباط اندیشه‌ها و احساسات مؤثر درونی و اندازه‌گیری مستقیم پاسخ طراحی شده است. این روش راجع به یک شخص نیست، بلکه از یک شخص است.
نقطه قوت اصلی این روش را در پیوند نزدیک آن با نظریه می‎دانند. به این معنا که اگر یک نظریه یا جنبه‌هایی از یک نظریه به‌صورت مقوله‌هایی قابل توصیف باشد و اگر بتوان ماده‌هایی تولید کرد که بیانگر آن مقوله‌ها باشند، در این صورت کیو یک رویکرد قوی برای آزمودن نظریه است. روش‎شناسی کیو در بررسی مسایل مربوط به تصمیمات و خط‎مشی‎گذاری‎های عمومی از دقت بالایی برخوردار است که این امر برای سایر روش‎های پژوهش میسر نیست. روش¬های رایج برای بررسی پایایی مانند آزمون – آزمون مجدد برای محاسبه ضریب پایایی مرتب سازی کوی قابل اجرا است. همچنین اگر بتوان عبارات را به دو دسته به نسبت مشابه تقسیم کرد، روش دونیمه کردن نیز برای بررسی پایایی امکان¬پذیر است. شیوه دیگر به¬ کارگیری یک دسته کارت برای دو نمونه افراد مشابه یا به¬ کارگیری دو دسته کارت مشابه برای یک نمونه افراد است.
منبع: کتاب روش تحقیق کیو نوشته علیرضا خشگویان نشر سازمان صدا و سیما

پدیدارشناسی Phenomenology یکی از انواع روش تحقیق کیفی است. پدیده شناسی مطالعه فلسفی ساختارهای تجربه و آگاهی است. این روش با مطالعات ادموند هسرل (Edmund Husserl) در حوزه فلسفه معرفی شد. مبنای این فلسفه آن است که در هر تجربه، حقیقتی وجود دارد. اصول زیربنایی پدیدارشناسی با دو مفهوم «برگشت به اشیاء» هوسرل و «تفهم» وبر ارتباط نزدیکی دارد.
هدف پژوهش پدیدارشناسی، توضیح صریح و شناسایی پدیده‌ها است آنگونه که در موقعیتی خاص توسط افراد ادراک می‌شوند. براساس دسته‌بندی پارادایم‌های بوریل و مورگان پدیدارشناسی در دسته پارادایم‌های تفسیری قرار می‌گیرد. یعنی یک روش علمی که با رویکردی ذهنی به جمع‌بندی مباحث اجتماعی می‌پردازد.
تعریف پدیدارشناسی
اصطلاح Phenomenology (فنومنو لوژی = پدیدار شناسی) از واژه‏ یونانی Phainomenon به معنای چیزی که خود را می‏نمایاند یا پدیدار است، گرفته شده است. اصطلاح فنومنولوژی هم کاربرد فلسفی و هم غیر فلسفی دارد. فنومنولوژی فلسفی، پژوهش و آگاهی مستقیم از پدیدارهایی است که در تجربه‏ی بی‏واسطه آشکار می‏شود، لذا این امکان را به پدیدار شناسی می‏دهد که ساختارهای ماهوی یا ذاتی این پدیدارها را توصیف کند.
پدیدار شناسی از نظر لغوی، عبارت است از مطالعه پدیده ها از هر نوع، و توصیف آنها با در نظر گرفتن نحوه بروز تجلی آنها، قبل از هرگونه ارزش گذاری، تأویل و یا قضاوت ارزشی. در نگاه دیگر اگر پدیدار شناسی را معناشناسی بدانیم، معناهایی که در زندگی انسان پدیدار می شوند، یک نظام معنایی را شکل می دهند. این نظام معنایی با اضافه نمودن وجود به زمان و مکان به دست می آید و شناسایی این نظام معنایی نیز از همین راه حاصل می شود؛ یعنی یک شناخت مضاف به زمان و مکان » که آن را « تجربه زندگی می نامند.
تعریف پدیدە
دو ویژگی مهم هر نوع پدیده ای آن است که: اولاً پدیده ها دارای ماهیت اند، و ماهیت، ویژگی ضروری و ثابت پدیده می باشد. برای مثالs بزرگی یا کوچکی برای کیف جزء ماهیت او محسوب نمی گردد اما شکل جزء ماهیت آن است چون ممکن است از حالت کیف بودن بکلی خارج گردد. ثانیاً پدیده ها شهودی هستند: یعنی ماهیت پدیدارها را نه از طریق انتزاع که از طریق شهود بدست می آوریم. گزاره ی شهودی، گزاره ای است خوداعتبار بخش (self validating) یعنی گزاره ای که برای احراز درستی آن هیچ مدرکی قوی تر از خودش نتوانید ارائه بدهید. بدین ترتیب ماهیات شهودی، خودشان محکم ترین دلیل وجود خودشان هستند.
ویژگی سوم پدیده آن است که از طریق تعلیق وجود یا اپوخه (Epoche) بدست می آید. از آنجا که هر عمل دیدن روی یک چیزی که هست واقع می شود و نشان از تجربی بودن معرفت آدمی دارد, پس گزاره های پدیدارشناسی نباید درباره چیزهایی باشند که موجود و بود » قابل دیدن هستند. وجود امری است که در پدیده ها نباید اهمیت داشته باشد. هر آن چیزی که « و نبودش موجود است قابل تجربه است, اما اگر وجود یا بود و نبودش مهم نباشد این یعنی اپوخه؛ یا در پرانتز گذاشتن وجود.
فرضیه یا سوال در پدیدارشناسی
بیان فرضیه یا سوال در تحقیقات پژوهشی یک سوال همیشگی برای پژوهشگران است. در جامعه دانشگاهی کشور دانشجویان ایرانی کمابیش با تفاوت فرضیه و سوال آشنا شده‌اند اما بیشتر اساتید با قدرت در برابر پذیرش تفاوت این دو گزاره پژوهشی مقاومت می‌کنند و اصرار دارند حتما فرضیه استفاده شود. امید است این متن که عیناً از دکتر الوانی نقل شده است به تنویر دیدگاه اساتید کمک کند.
پدیدارشناسی برای آنکه در توصیف صحیح پدیده توفیق یابد، باید در برابر وسوسه فرضیه‌سازی مقاومت کند، تا توصیف واقعیت‌ها با مفروضات و آنچه باید از آن استنتاج شود، همخوانی داشته باشد. در واقع پدیدار شناسی چارچوب نظری ارائه نمی‌دهد بیمع با بررسی و توصیف پدیده‌ها بدون پیش‌دواری و نظر قبلی می‌پردازد. پدیدار شناسی هیچ نظریه و تعهدنظری را نمی‌پذیرد و فقط خود را به جنبه‌های علمی کار متعهد می‌داند.
جامعه و نمونه در تحقیقات پدیدارشناسی
پدیدارشناسی به توصیف معانی یک مفهوم یا پدیده از دیدگاه عده‌ای از افراد براساس تجارت آنان در مورد آن پدیده می‌پردازد. بنابراین درپی فهم تجارب مشترک عده‌ای از افراد است. بنابراین در تحقیقات مدیریت و علوم اجتماعی معمولاً از دیدگاه گروهی از خبرگان استفاده می‌شود که با روش نمونه‌گیری هدفمند یا نمونه‌گیری گلوله برفی انتخاب می‌شوند.
داده‌ها از افرادی گردآوری می‌شوند که تجاربی در خصوص پدیده موردنظر دارند. اغلب گردآوری داده‌ها در مطالعه‌های پدیدارشناختی، شامل مصاحبه‌های عمیق با خبرگان می‌شود. پولکینگهورنه (۱۹۸۹) ذکر کرده که مصاحبه با ۵ تا ۲۵ نفر که تجربه کامل پیرامون پدیده موردنظر را دارند، کافی است. ون‌مانن (۱۹۹۰) نیز ذکر کرده است که مکالمه‌های آهسته، مکتوب نمودن پاسخ‌ها و قطعات چندرسانه‌ای در زمره داده‌های گردآوری شده پدیدارشناس قرار می‌گیرند.
روش گردآوری داده‌ها در پدیدارشناسی
ابزار گردآوری داده‌ها در پدیدارشناسی عموماً مصاحبه‌های نیمه‌ساختارمند است. البته می‌توان از سایر انواع فنون گردآوری داده‌ها مانند مطالعات کتابخانه‌ای نیز استفاده کرد.
در یک مصاحبه پژوهشی در روش پدیدارشناختی دو سوال گسترده و عمومی پرسیده می‌شود:
در مورد پدیده موردنظر چه تجربه‌ای دارید؟
چه زمینه یا مقوله‌هایی بر تجربه شما از پدیده موردنظر تاثیرگذار است؟
که شامل پرسش‌های چه و چگونه می‌شود. برای نمونه پرسیده می‌شود جوهره و ماهیت پدیده موردنظر چیست؟ چه احساسی راجع به آن پدیده دارید؟ تفکر شما در ارتباط با آن چیست؟ چه معنایی در خصوص احساس شما نسبت به پدیده شکل گرفته است؟
روش تحلیل پدیدارشناسی
تحلیل داده‌های پدیدارشناسی نیز از طریق تقلیل گزاره‌های معنی‌دار به درون تِم‌ها و سپس نگارش توصیفاتی متنی و ساختاری صورت می‌پذیرد. بطور خلاصه در جدول زیر مواضع فلسفی و رکان تحقیق پدیدارشناسی ترسیم شده است.

مراحل روش پدیدارشناسی (کرسول، ۲۰۰۷)
برپایه داده‌های حاصل از سوالات تحقیق که درقالب مصاحبه مطرح شده است، به شناسایی گزاره‌های مهم، جملات و عبارات مبین چگونگی شکل‌گیری تجربه خبرگان در خصوص پدیده مورد مطالعه، پرداخته می‌شود. سپس گزاره‌های دارای ارزش برابر مشخص می‌شود و تِم‌های اصلی شناسایی می‌شود. به این فرایند افقی‌سازی گویند. در نهایت با ادغام و یکپارچه نمودن تصیفلا متنی و ساختاری، پژوهشگر به نگارش توصیفی جامع از پدیده می‌پردازد.
جمع‌بندی بحث پدیدار شناسی
ادموند هوسرل (Edmund Husserl) از فیلسوفان مهم و تأثیرگذار قرن بیستم و بنیانگذار پدیدارشناسی است. او بین نگرش طبیعى (پیوند و اشتغال مستقیم و سرراست ما با اشیا و جهان) و نگرش پدیدارشناسى (دیدگاه ژرف نگرانه اى که ما برپایه آن به تحلیل فلسفى محتواى امورى مى پردازیم که ازطریق نگرش طبیعى برایمان حاصل شده است) تمایز مى گذارد. وقتى به نگرش پدیدار شناختى وارد مى شویم، عمل بیرونى را کنار مى گذاریم یا همه قصدها (intentions) و باورهاى مربوط به نگرش طبیعى را تعلیق مى کنیم. این به معناى تردید در آنها یا غفلت از آنها نیست فقط به این معناست که ما از آنها فاصله مى گیریم و درباره ساختار آنها مى اندیشیم.
هوسرل این تعلیق را اپوخه پدیدار شناسى مى نامد. ما در زندگى انسانى روزمره مان از نگرش طبیعى آغاز مى کنیم و روندى که در آن به سوى نگرش پدیدار شناختى حرکت مى کنیم فروکاستن پدیدار شناختى نام دارد: یا چرخش از نگرش طبیعى به بررسى دقیق و تأمل در باب قصدها و مصداق هاى آنها.
هدف پدیدار شناسی همواره این بوده است که یک دانش، رشته یا رهیافت توصیفی دقیق باشد. شعار پدیدار شناسی«به سوی ذات خود اشیا»، بیانگر عزم اعراض از نظریه‏ها و مفاهیم فلسفی و روی آوردن به شهود و توصیف مستقیم پدیدارهاست؛ آن چنان که در تجربه‏ی بی‏واسطه آشکار می‏شوند. پدیدار شناسی، در صدد توصیف دقیق مظاهر پدیداری در تجربه‏ی انسانی است.
منبع: روش تحقیق پدیدارشناسی نوشته آرش حبیبی نشر پارس مدیر

روش تحقیق علمی

دسته بندی روشهای تحقیق

1. انواع تحقيق براساس هدف

1.1. پژوهش‌هاي بنیادی (پايه‌اي) Basic Research

اهداف شخصی تجاري ندارد و در آن سعي مي‌شود كه دانش و نظريه‌ها به طور عام و خاص توسعه و گسترش يابد و كاربرد علمي آنی دستاوردهاي تحقيق مورد توجه نمي‌باشد.( نظريه پردازي يا نظريه آزمايي ) (مثال: فاراده، لیزر)

2.1. پژوهش هاي کاربردی Usage Research

به دست آوردن درك يا دانش لازم براي تعيين ابزاري است كه به وسيله آن نيازي مشخص برطرف گردد.

بررسي دلايل ضعف روحيه كار گروهي بين كارگران سازمان و ارايه راه كار.

3.1. تحقيق توسعه‌اي Developmental Research

شناسايي نياز يا استعداد پيدايش انديشه‌ها، آفرينش، طراحي، توليد و معرفي يك محصول يا فرايند جديد. هدف اصلي نظريه پردازي يا نظريه آزمايي نيست.

4.1. تحقيقات ارزيابی  Evaluation Research

فرايندي جهت جمع آوري و تجزيه و تحليل اطلاعات براي تصميم گيري است.

 آيا سيستم جديد بهتر از سيستم قبلي است؟

2. انواع تحقیق بر اساس روش انجام

1.2. روش پيمايشي (زمينه يابي)

توصيف: (بررسي نگرش كاركنان در مورد تاثير سيستم MIS که اطلاعات آن از طريق پرسش‌نامه، مصاحبه يا مشاهده جمع آوری می شود )

تبیین: چرا برخی از رای دهندگان یکی از کاندیداها را ترجیح داده اند.

کشف: بررسی منابع و پیامدهای افراط گرایی دانشجویان در یک دانشگاه

2.2. تحقيق همبستگي

تعدادي از متغيرهايي را كه تصور مي‌رود با يك متغير پيچيده عمده مرتبط هستند ارزيابي مي‌كند. (رابطه بين توجه زياد مدير به كاركنان و افزايش رضايت كاركنان). (رابطه بین موقعیت اقتصادی کارکنان و پیشرفت تحصیلی فرزندان آن ها)

توجه شود كه هرگز يك رابطه علت و معلولي را بيان نمي‌كند بلكه يك رابطه را بيان مي‌كند. ( رابطه بين اضطراب و دقت).

3.2. پژوهش‌هاي علّی (آزمايشي)

• اگر بخواهيم برنامه را بهبود دهيم نيازمنديم تا از نوع رابطه بين دو متغير آگاه شويم.
• در تحقيقات آزمايشي، آزمايش كننده در متغيرهاي مورد نظر دخل و تصرف مي‌كند و سپس به مشاهده تاثيرات آن در تغييرات متغير وابسته‌ مي‌پردازد.

(هواپیمایی سقوط می کند، بررسی علت سقوط هواپیما)

(عدم اعمال مدیریت صحیح باعث ورشکستگی شرکت شده است)

4.2. روش تحليل محتوايي

خصوصیات این روش عبارتند از:

•  پژوهش‌هاي علوم اجتماعي و انساني.
• نیازمند مطالعه دقيق منابع و اسناد.

انواع آن عبارت است از :

1.4.2. تحليل محتواي توصيفي (توصيف كمّی محتوا مثلا تعداد بايدهاي به كار رفته در كلام مديريت و تعيين سبك مديريتي او).

2.4.2. تحليل محتواي استنباطي (بررسي تاثير شعارهاي اجتماعي مردم در بخش نامه‌هاي صادره از سوي دولت).

3.4.2. تحليل محتواي ارتباطي (بررسي محتواي پيام‌هاي كتبي بين معاونين و مديران).

5.2. پژوهش‌هاي تداومی

هدف محقق درک و شناخت تغییرات در طول زمان است. (بررسی چند ساله تغییرات رشد جسمی کودکان)

6.2. روش تاريخي

مطالعه، درك و شرح رويدادهاي گذشته بايد مبتني بر يك فرضيه باشند در غير اين صورت به يك جستجوي بي هدف تبديل مي‌شود. (مطالعه تحولات ساختار نظام مديريت بندري ايران)

7.2. تحقيق مورد كارانه

برخورد با موقعیت مساله ای. تصویری جامع و گسترده در موردی ویژه ارایه می نماید و پژوهشگر تمام مواردیکه در زمینه ای خاص مطرح است را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد. ( بررسی نظام برنامه ریزی آموزشی سازمان و ارایه راهکارهای بهبود) (آنچه که هست و آنچه که باید باشد)

سوال : كدامين روش براي تحقيق مناسب است؟

بستگي به شيوه تعريف مساله و تدوين فرضيه‌ها دارد.

(معمولا در ابتدا توصيفي و يا همبستگي و بعد علّي است).