چرا کودکان خشمگین و پرخاشگر می‌شوند؟

نویسنده: سعدون صالحی

خشم حالت برانگیختگی و هیجان شدید در هنگام روبه‌رو شدن با محرک‌های نامناسب محیطی است. احساس خشم بخشی از زندگی ماست و همه بچه‌ها به نوعی آن را تجربه می‌کنند. از این‌رو باید بـه بچه‌ها بیاموزیم که چگونه با خشم خود کنار بیایند. کودکان گاهی احساساتشان را از طریق رفتار بروز می‌دهند؛ زیرا این تنها روشی است که به کمک آن می‌توانند آنچه را احساس می‌کنند، بیان کنند.

حس خشم، سرخوردگی و بلاتکلیفی درباره چیزی، یا احساس گناه و شرم می‌تواند موجب اشباع احساسات فرزندان یا خستگی و ناخوشی فیزیکی آنان شود و به طغیان احساسی یا رفتاری آن‌ها بینجامد.

علل خشونت و پرخاشگری در کودکان

گاه، در پیرامون خود، با کودکانی روبه‌رو می‌شویم که رفتاری غیرمتعارف از خود بروز می‌دهند. آن‌‌ها با هیجاناتی خارج از کنترل خود درگیرند؛ اما نمی‌توانند درباره دلیل آن‌ها، به شکلی واضح، با والدین یا سایر بزرگ‌سالان گفت‌وگو کنند. به همین دلیل، باید فضایی امن برای آن‌ها فراهم آوریم و به کودکان کمک کنیم تا احساسات خود را بازیابند. برای کمک بیشتر به کودکان لازم است که والدین از علل رایج پرخاشگری در کودکان مطلع باشند. عمده دلایل پرخاشگری در کودکان عبارت‌اند از:

الگوپذیری کودکان از والدین

یکی از دلایل بسیار مهـم پرخاشگری در کودکان یادگیری و الگوگیری این رفتار از دیگران اسـت. یعنی کودکانی که الگوهای رفتاری پرخاشگرانه دارند، همانند الگوهای خود رفتار می‌کنند. چنان‌چه پدر یا مادری عصبانی و پرخاشگر باشد، مسلماً فرزند او نیز پرخاشگر خواهد شد.

از آنجا که کودکان با والدین همانندسازی می‌کنند، بسیاری از رفتارهای پدر و مادر را ناخودآگاه فرا می‌گیرند. توضیح اینکه فرایند همانندسازی به شکلی کاملاً ناخودآگاه صورت می‌پذیرد. نکته دیگر اینکه حتماً لازم نیست والدین با خود کودک پرخاشگری کرده باشند؛ چنانچه کودک شاهد رفتارهای خشونت‌بار پدر و مادر با افراد دیگر نیز باشد، این‌گونه رفتار را فرا می‌گیرد. بر این نکته می‌توان تأکید کرد که کودکان با چشمان خود می‌آموزند؛ یعنی رفتاری را که مشاهده می‌کنند، یاد می‌گیرند. حتی اگر آن رفتار به‌طور مسـتقیم در مورد خود آن‌ها صورت نگیرد. کودکان ناکام پرخاشگر می‌شوند ناکامی یکی از مسائلی است که به پرخاشگری می‌انجامد. وقتی کودک به هدف خود دست نیابد و ناکام شود، یکی از رفتارهایی که از او سر می‌زند پرخاشگری است.

اضطراب و پرخاشگری

کـودکان مضطـرب نمی‌تواننـد آرام باشـند. آن‌هـا رفتارهای پرخاشگرانه از خود بروز می‌دهند؛ البته بلافاصله پشیمان می‌شوند و از والدیـن خــود عذرخواهی می‌کنند. اگــراز کودک مضطرب بپرسـیم که چــرا پرخاش می‌کنی و عصبانی هسـتی، خواهد گفت: «نمی‌دانم» یا «دست خودم نیست.»

پرخاشگری، نشان‌های از تضادهای درونی

گاهی کودکان در حالات دوگانگی و تضادهای درونی قرار می‌گیرند. بهتر بگوییم، گاهی بر سر دو راهی‌هایی گیر می‌کنند و نمی‌دانند کـدام راه را انتخاب کنند؛ این حالت آن‌ها را دچار تعــارض، اضطراب و خشــم می‌کند. مثلاً کودکی که دوسـت دارد نزد مادرش در منزل بماند و از طرفی وقتی می‌بیند همه کودکان به مدرسه می‌روند، هم‌زمان تمایل به مدرسه رفتن نیز دارد و بر این اساس دچار دوگانگی می‌شود. به کودکان خود کمک کنیم که مدتی طولانی در دو راهی‌های زندگی، قرار نگیرند. آن‌ها بایستی به سرعت و با دقت درست‌ترین کار را انجام دهند.

پرخاشگری و افسردگی

پرخاشگری و کج‌خلقی در کودکان چنانچه با علامت‌های دیگر همراه باشد، می‌تواند نشانه‌ای از افسردگی باشد که در این صورت لازم است شرایط زندگی کودک، تمام و کمال مورد بررسی قرار گیرد.

پرخاشگری، بیماری‌ها، مصرف دارو

بعضی از کودکان بیمارند و برای درمان باید دارو مصرف کنند. از عوارض جانبـی داروها می‌تواند کج‌خلقی و رفتارهای خشونت آمیز باشد.

خشونت و مدرسه

گاهی کودکان در مدرسه قربانی خشونت می‌شوند و همین قربانی شـدن آن‌ها را به عاملان خشـونت تبدیل می‌کند.

شرایطی که به خشونت در مدرسه می‌انجامند، عبارت‌اند از:

وقتی کودکی توسط دانش‌آموزان دیگر مورد تمسـخر قرار می‌گیرد
وقتی کودکی را دانش‌آموزان دیگر کتک می‌زنند و او قادر به دفاع از خود نیست
وقتی کودک از مشـاجرات فرار می‌کند و حتی در مواقعی به گریه متوسل می‌شود
وقتی کودکی مرتب اشیا، وسایل و پول خود را گم می‌کند
وقتی کودک به دلایل ظاهری (پارگی لباس و یا نامناســب بودن آن) مورد تمسخر قرار می‌گیرد
وقتی کودک خجالتی اسـت همیشــه در کلاس ســکوت می‌کند
وقتی کودک افـت تحصیلی یا افسـردگی دارد و همواره ناراحت است.

این شرایط باعث می‌شود که کودک قربانی خشونت دیگران باشد. خود کودک نیز عامل خشونت می‌شود و رفتارهای پرخاشگرانه از او سر می‌زند.

شیوه‌های برخورد والدین

والدین در برابر خشـم و پرخاشگری کودکان به شیوه‌های متفاوتی رفتار می‌کنند. بـرای تعدیل خشـم می‌توان از شیوه‌های روانشناختی بهره گرفت؛ مانند بازسازی شناختی که شامل مسئله‌گشایی، رفتاردرمانی و روانکاوی است.

نتایج و پیامدهای خشم

افزایش قند خون، بالا رفتن ضربان قلب و فشارخون، سـردرد، افزایش ناراحتی‌های معـده، ناراحتی‌های گوارشی، بروز مشکلات بیــن فردی و مشکلات پوستی، همچنین افزایش جنایت و خودکشی از جمله پیامدهای خشم است.

توصیه‌های درمانی برای مقابله با خشم کودکان

پس از کشف دلایل پرخاشگری در کودکان، مرحله بعدی یافتن راه‌حلی مناسب برای از میان برداشتن این مشکل است. اما لازمه این امر آگاه‌ بودن هرچه بیشتر والدین و صبوری آن‌ها در تعامل با کودک پرخاشگر است. برای مقابله با پرخاشگری کودکان راهکارهای زیر را پیشنهاد می‌کنیم:

استفاده از روش آرمیدگی

روش‌های ساده آرمیدگی مثل تنفـس عمیق و آرام‌سازی ذهن می‌توانند به شما در کاهش احساس عصبانیت کمک کنند.

بازسازی شناختی

منظور از بازسازی شناختی این است که هر فردی به‌راحتی می‌تواند افکارش را تغییــر دهد. مردم عصبانی تمایل دارند که با صدای بلند حرف بزنند و ناسزا بگویند، جیغ بکشند، وسایل را بشکنند، اشیا را پرتاب کنند یا داد بزننـد. می‌توان با جایگزین کردن افکار و اعمال مثبت و منطقی، خشم خود را کنترل کرد.

ورزش

ورزش به‌ خصوص در فضای باز، نه‌تنها به سلامت جسم کمک می‌کند بلکه باعث تسکین اعصاب و سلامت روان نیز می‌شود. نتیجه ورزش مداوم، سـلامت قلب و عروق، کاهش چربی بدن، زیباسازی شکل بدن، از بین رفتن غم و افسـردگی و اضطراب، افزایش عزت‌نفس و شادی و سرزندگی است.

افزایش شوخ‌طبعی

خنده بر هر درد بی‌درمان دواست، شوخ‌طبعی از طرق مختلف موجب کاهش خشم و پرخاشگری می‌شود. در مورد مزیت خنده‌درمانی درمقاله‌های بعدی به‌صورت مفصل سخن خواهیم گفت.

آموزش اجتناب

درصد بیشتری از والدین در مقابل پرخاشگری کودکان خشمگین می‌شوند.
بعضی از والدین در مقابل پرخاشگری کودکان سکوت می‌کنند و اصلاً واکنشی نشان نمی‌دهند.
بعضی از والدین با استفاده از اصول روانشناسی و تربیت کودک در مقابل پرخاشگری کودکان رفتار منطقی و مناسب نشان می‌دهند.

ویژگی‌های کودکان پرخاشگر

کودکان پرخاشگر ایجاد مزاحمت می‌کنند و حالت دفاعی به‌خود می‌گیرند.
دیگران را مدام سرزنش می‌کنند.
نظم و انضباط ندارند.
با والدین رابطه خوبی ندارند.
از مدرسه و معلم خاطره خوشی ندارند.
از بازگو کردن احساسات خود علیه والدین وحشت دارند.
از والدین محبت کافی دریافت نمی‌کنند.
والدین پرخاشگری دارند.

والدین آن‌ها تمام خواسته‌هایشان را بـدون چون‌وچرا برآورده می‌کنند.

تحریک‌پذیرند.

زودرنج و کج‌خلق هستند.

اضطراب و افسردگی دارند.

متعلق به خانواده‌های آشفته و از هم گسیخته‌اند.

مهارت‌های ارتباطی و هیجانی ندارند.

به فقر اقتصادی و فقر فرهنگی دچارند.

ریشه‌های پرخاشگری در کودکان

از علل و ریشه‌های پرخاشگری کودکان می‌توان به این عوامل اشاره کرد:

عوامل ارثی و مسائل فیزیولوژیک
عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی
عوامل خانوادگی
عوامل روانی و اعتقادی

نتایــج تحقیقات نشـان می‌دهد کـه عواملی ماننـد ناکامی، ناامیدی، تهدید، مورد توجه واقع نشدن، انتظارات بیش از حد از دیگران، خستگی و یکنواخت بودن محیط زندگی و کار، و اضطراب و استرس موجب پرخاشگری می‌شوند. هم‌چنین نداشتن برنامه‌ریزی، حملـه فیزیکی، طرد شــدن و اصرار و پافشـاری برای انجام کار نیز در بروز پرخاشگری تأثیرگذار است.

والدین چه کارهایی را می‌توانند برای کاهش خشم کودک‌شان انجام دهند

کنترل احساس خشـم یکی از مهارت‌های زندگی است. والدیـن و بزرگ‌ترها می‌تواننـد نحوه مقابله با خشم و پرخاشگری را به کودکان آمـوزش دهند. آن‌ها باید به کودکان بیاموزند که چگونه با خشم خود به شـکل مفید و مؤثر برخـورد کنند و در موقعیت‌های مختلف چگونه از مهارت‌های زندگی استفاده کنند تا زندگی بهتر و سالم‌تری داشته باشد. ابزارها و روش‌های کنترل و اداره خشم و پرخاشگری به چهار دسته کلی تقسیم می‌شوند:

ابزارهای بدنی

روش‌هایی هستند که ما از آن‌ها بـرای آرام کردن خود استفاده می‌کنیم؛ مانند دراز کشیدن، شل کردن عضلات بدن و نوازش‌کردن.

ابزارهای فکری

می‌توانیم از فکر برای تعدیل خشـم خود استفاده کنیم. شـوخی کردن و معطوف کردن افکار به سمت موضوعات جذاب و خوشایند از جمله این ابزارهاست.

ابزارهای روانشناختی

اگر هنگام ورود به اتاق کودکتان، مشاهده بی‌نظمی شما را عصبی می‌کند، در اتاق او را ببندید. اگر دیدن یک فرد یـا رفتن به مکانی موجب پرخاشگری و خشم شما می‌شود، از ملاقات با آن فرد و رفتن به آن مکان پرهیز کنید.

تغییرمحیط

بعضی اوقات، عوامل محیطی ـ اجتماعی محرک خشم و ناراحتی ما می‌شوند. در این‌گونه موارد، یگانه راه‌حل مشکل تغییر محیط است.

افزایش مهارت‌های ارتباطی

مـردم عصبانی تمایل دارند که زود به نتیجه برسند. بعضی از مردم همیشه از دیگران انتقاد می‌کنند و پشت‌سـر دیگران حرف می‌زنند. بعضی از مردم هم نحوه ارتباط برقرار کردن را نمی‌دانند و موقعیت و جایگاه افراد را نمی‌شناسند. بهترین راه برای بهبود شرایط این افراد، افزایش مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی است. از این طریق می‌توان خشم خود را کنترل کرد.

توصیه‌هایی برای کاهش خشم کودکان

بـه کودکان بیاموزیم که چگونه خود را آرام کنند. می‌توان به کودک آموزش داد کــه درموقع خشم مــورد علاقه خــود گـوش بدهد، نقاشی بکشـد یا دوش بگیرد.
چگونگی برقراری ارتباط و بیان و انتقال احساس را به کودکمان بیاموزیم.
مهارت‌های حل مسئله را به کودکمان بیاموزیم. کودک باید راه‌های برخورد با مشکلاتی را که با آن‌ها موجه می‌شود، بیاموزد.
شوخ‌طبعی را به کودکان بیاموزیم.
به بچه‌ها توضیح دهیم که هنگام خشم چه‌کارهایی را می‌توانند و چه‌کارهایی را نمی‌توانند انجام دهند.
بچه‌ها را تشـویق کنیم که احساس خشـم و دیگر احساسات درونی خود را بنویسند.
در هنگام خشم کودک رفتار خودتان را مثال نزنید بلکه درباره احساسات او صحبت کنید.
خشم کودک را کوچک، حقیر و مسخره جلوه ندهید. وقتی کودک خشمگین است، به او نخندید و از گفتن جملاتی مانند «مرد به این بزرگی خجالت داره » یا «وقتی عصبانی هستی چقدر زشت می‌شوی» بپرهیزید.
سخنرانی و نصیحت نکنید.
کودک را با کودکان دیگر مقایسه نکنید.

منابع

۱- برک، لورای. (۸۵۳۱). روانشناسی رشد، ج ۲، ترجمه یحیی سید محمدی، تهران: ارسباران.
۲- غباری، بناب، باقر. (۸۸۳۱). مشاوران و روان درمانگری با رویکرد معنوی، تهران: آرون.
۳- محمدی ری‌شهری، محمد. (۸۸۳۱). حکمتنامه کودک، قم: دارالحدیثراهنما

برگرفته از : آموزک

پژوهشگاه علمی (تحلیل آماری و پرسشنامه استاندارد )