بررسی روایی آزمون ساخته شده (همزمان و سازه)

در نهایت، در آخرین مرحله ساخت آزمون انواع دیگر روایی شامل روایی های همزمان (واگرا یا همگرا) و روایی سازه که در آن ساختار عاملی آزمون تعیین می شود، مورد بررسی قرار می گیرد. انواع دیگر روایی در زیر معرفی شده اند:

روایی ملاکی: روایی ملاکی نشان می دهد که نمرات حاصل از یک آزمون با نمرات حاصل از یک آزمون یا وسیله اندازه گیری دیگر که ملاک نامیده می شود، چقدر همخوانی و ارتباط دارد. هرقدر این ارتباط که به صورت ضریب همبستگی (همبستگی بین نمره آزمون پیش بینی کننده و نمره ملاک ) بیشتر باشد، ضریب روایی نیز بیشتر خواهد بود (دلاور، 1376).

روایی ملاکی نیز به دو نوع زیر تقسیم می شود:

روایی ملاکی پیش بینی: هنگامی که آزمونی برای پیش بینی رفتار آتی به کار برده می شود، روایی پیش بینی باید محاسبه شود . برای محاسبه ضریب روایی پیش بین آزمون را روی آزمودنی ها اجرا می کنند، پس از گذشت زمان لازم نمره های ملاک را جمع آوری می کنند و ضریب همبستگی بین این دو دسته نمره را محاسبه می کنند تا ضریب روایی به دست آید (هومن ، 1375).

روایی ملاکی همزمان: اگر محدودیت زمانی برای اجرا و محاسبه روایی پیش بین وجود داشته باشد از ضریب روایی همزمان می توان استفاده کرد. برای محاسبه روایی همزمان یک آزمون جدید می توان به دو شیوه عمل کرد: در صورت وجود آزمون معتبری در آن زمینه، هر دو آزمون روی یک گروه نمونه اجرا و در صورت وجود همبستگی بالا آزمون جدید تأئید می شود، اما در صورتی که آزمون معتبری در آن زمینه نباشد، نمرات آزمون جدید را با سایر فعالیت های آزمودنی مقایسه می کنند (کرمی ،1382). روایی همزمان نیز خود به دو صورت انجام می شود: الف) روایی همگرا و ب) روایی واگرا. در روایی همگرا، آزمون طراحی شده بایستی با سازه های مشابه که به صورت همزمان با آزمون مورد نظر اجرا می شوند، همبستگی مثبت معنی دار داشته باشد؛ اما در روایی واگرا، آزمون طراحی شده بایستی با سازه های متفاوت و متضاد که به صورت همزمان با آزمون مورد نظر اجرا می شوند، همبستگی منفی معنی دار داشته باشد.

ضریب روایی ملاکی از عواملی چون تفاوت های گروهی، طول آزمون، حجم نمونه و معرف بودن آن و روایی و روایی متغیر ملاک تاثیر می پذیرد. بنابر این استفاده کنندگان از این روش باید این عوامل را در نظر بگیرند (شریفی، 1381).

روایی سازه (ساختار عاملی آزمون): روایی سازه یک آزمون عبارت است از میزان صحت آن در اندازه گیری ساخت نظری یا ویژگی مورد نظر. البته یکی از روش های تعیین روایی سازه، بررسی همبستگی آزمون طراحی شده با آزمون های مشابه در این زمینه است که در بالا تحت عنوان روایی همگرا توضیح داده شد. اما برای بررسی روایی سازه، ساختار عاملی آزمون باید مورد ارزیابی قرار گیرد که معرف ترین روش برای تحلیل ساختار آزمون، شیوه آماری تحلیل عاملی است.

تجزیه و تحلیل سوالات با روش تحلیل عاملی: تحلیل عاملی از تعدادی فنون آماری ترکیب شده و هدف آن ساده کردن مجموعه های پیچیده داده ها است (کلاین، ترجمه مینایی، 1380). هدف اصلی تحلیل عوامل، ساده کردن توصیف داده ها از طریق تقلیل تعداد متغیرها یا ابعاد مورد مطالعه است . تمام روش های تحلیل عوامل مبتنی بر یک جدول کامل همبستگی بین یک سلسله سوالات  آزمون هستند که آن را ماتریس همبستگی می نامند . هر تحلیل عوامل سرانجام ماتریس عوامل را به دست می دهد که حاوی وزن یا درجه اشباع هر یک از عامل ها در ارتباط با هر یک از سوال ها است (آناستازی، 1364؛ به نقل از کرمی ، 1382).

در ساختن آزمون برای کمک به تعیین همگنی سوال های انتخاب شده ، یعنی وجود یک عامل اصلی و انتخاب سوال های همگن، تحلیل عاملی به کار برده می شود. از طریق انتخاب سوال هایی با وزن عاملی معین و به صورت دقیق ، شکل پیچیده ای از روایی محتوا را می توان به دست آورد ؛ به این ترتیب که سازنده ی آزمون می تواند مطمئن شود که هریک از سوال ها به طریق معنی داری در نمره یا نمره های آزمون مشارکت خواهند داشت (آلن وین، ترجمه دلاور، 1384). هدف تحلیل عاملی تشخیص عامل های مشاهده ناپذیر بر پایه مجموعه ای از متغیر های مشاهده پذیر است. همواره تحلیل عاملی به دو تحلیل عامل اکتشافی و تائیدی تقسیم بندی می شود. تحلیل اکتشافی وقتی به کار می رود که پژوهشگر شواهد کافی قبلی و پیش تجربی برای تشکیل فرضیه درباره تعداد عامل های زیر بنایی داده ها نداشته و در حقیقت مایل باشد درباره تعیین تعداد یا ماهیت عامل هایی که همپراشی بین متغیرها را توجیه می کند ، داده ها را بکاود.

بنابراین تحلیل اکتشافی بیشتر به عنوان یک روش تدوین تئوری و نه یک روش آزمون تئوری در نظر گرفته می شود. در تحلیل عاملی تاییدی ، هدف پژوهشگر تایید ساختار عاملی ویژه ای می باشد، درباره تعداد عامل ها به طور آشکار فرضیه ای بیان می شود و برازش ساختار عاملی مورد نظر در فرضیه با ساختار کوواریانس متغیر های اندازه گیری شده مورد آزمون قرار می گیرد (سرمد و همکاران، 1376).

تحلیل عامل در بر گیرنده ی مراحل نسبتا متنوع و پیچیده ای است که در آن هر یک از مراحل چهارگانه زیر به کار برده می شود: آماده کردن ماتریس همبستگی، استخراج عوامل اولیه، چرخش برای دستیابی به راه حل نهایی، جستجو برای کشف عوامل ساده و قابل تفسیر (دلاور،1376). به طور کلی، تحلیل عاملی مشخص می کند عامل های تشکیل دهنده آزمون چه چیزهایی هستند و آیا محقق به عامل هایی که در طراحی آزمون مدنظرش بوده رسیده است یا خیر.