تعریف مفهومی و عملیاتی در پژوهش
در هر پژوهشی باید متغیرهای پژوهش به دو صورت مفهومی و عملیاتی تعریف شوند. که در این بخش به تشریح آن ها پرداخته می شود.
- تعریف مفهومی:
تعریف مفهومی Conceptual definition اشاره به تعریف یک متغیر براساس مفاهیم دیگر جهت فهم آن متغیر دارد، یا به عبارت دیگر تعریف مفهومی به تعریف یک واژه توسط واژه‌های دیگر اشاره دارد. در این تعریف معمولاً به یک نویسنده صاحب نظر ارجاع می‌دهند. تعریف مفهومی درک کلی از ماهیت پدیده مورد مطالعه ایجاد کرده و نقش مهمی در فرایند تدوین منطقی فرضیه‌ها ایفا می‌کند.
مثلاً برای تعریف فرسودگی شغلی می نویسیم: نوعی اختلال است که به دلیل قرار گرفتن طولانی مدت در معرض استرس روانی ناشی از کار در وی ایجاد می شود و نشانه های آن نیز فرسودگی هیجانی ، جسمی و ذهنی است (راتر، 1990).
- تعریف عملیاتی :
تعریف عملیاتی (Operational Definition) نوعی تعریف است که اصطلاحات، واژه ها و عبارت های فنی و علمی به کار برده شده در متن پژوهشی را به خوبی توضیح می دهد و نشان می دهد که چگونه یک چیز یا شرایط مشخص باید شناسایی شود یا به بیان ساده تر، نشان می دهد که یک متغیر مورد نظر چگونه اندازه گیری و سنجیده می شود.
تعریف مفهومی را باید به تعریف عملیاتی تبدیل کرد تا بتوان آن را مشاهده کرد. در واقع تعریف عملیاتی تعریفی است که بر ویژگی‌های قابل مشاهده استوار است. این ویژگی‌ها همان گویه‌های پرسشنامه و مقیاس سنجش متغیر را تشکیل می‌دهند.
تعریف عملیاتی دو نوع دارد: برای تعریف متغیرهای پژوهش باید بین تعریف عملیاتی اندازه‌پذیر و تعریف عملیاتی آزمایشی تفاوت قائل شد
1-2- تعریف عملیاتی اندازه‌پذیر: در تعریف عملیاتی اندازه‌پذیر، عملیاتی که باید انجام پذیرد تا اندازه‌گیری مفهوم یا سازه میسر شود آشکار می‌شود.
مثلاً برای تعرف عملیاتی فرسودگی شغلی می نویسیم : « نمره ای است که فرد از مجموع عبارات پرسشنامه فرسودگی شغلی گلدارد بدست می آورد». معمولاً منظور از تعریف عملیاتی متغیر ها در پایان نامه و مقاله در علوم انسانی تعریف عملیاتی سنجش پذیر (اندازه پذیر) است.
2-2- تعریف عملیاتی آزمایشی:
در تعریف عملیاتی آزمایشی به بیان پرداخته می‌شود که پژوهشگر باید به اجرا درآورد تا اینکه شرایط آزمایشی ظاهر گردد. مثلاً برای تعریف عملیاتی آزمایشی“ ناکامی“ می‌توان “ممانعت آزمودنی از نیل به مقصد معین“ را مورد نظر قرار داد.
هدف از نوشتن تعریف عملیاتی چیست؟
اصلی ترین هدف نوشتن تعریف عملیاتی این است که نویسنده بتواند ایده های خود را با بیان شفاف و معنای واضح در اختیار دیگران قرار دهد تا در نهایت آن ها بتوانند با فهم کامل این ایده ها و اصطلاحات مرتبط با آن ها، راه نویسنده را ادامه دهند و شاید به نتایج جدیدی در آن زمینه برسند.
تبدیل تعریف عملیاتی به پرسشنامه
پس از آنکه پژوهشگر تعااریف عملیاتی هر متغیر را ارائه کرد برای سنجش هر متغیر چندین گویه بدست می‌آید. اکنون کافی است این گویه‌ها به صورت سوالی مطرح شوند بطوریکه بتوان با طیف لیکرت به آنها پاسخ داد.
به تعریف عملیاتی فرسودگی شغلی توجه کنید. چند نمونه از سوالات پرسشنامه فرسودگی شغلی به صورت می باشد.
| عبارت | کاملاً مخالف | مخالف | نسبتاً مخالف | نمیدانم | نسبتاً موافق | موافق | کاملاً موافق |
| 1- نگرشي مثبت به مشاوره و رواندرماني دارم و فكر ميكنم كه كار واقعاً باارزشي است. | |||||||
| 2- در روز كارهاي بسيار زيادي هست كه بايد انجام دهم. | |||||||
| 3- من هميشه با مراجعان به عنوان انسان و شخص ارتباط برقرار ميكنم، و با آنها صرفاً به عنوان مراجعان يا موردهايي كه بايد رسيدگي شوند، رفتار نميكنم. |
بعد این عبارات را بر اساس جدول زیر نمره گذاری می کنیم (عملیاتی می کنیم)
| گزینه | کاملاً مخالف | مخالف | نسبتاً مخالف | نمیدانم | نسبتاً موافق | موافق | کاملاً موافق |
| امتیاز | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
و در نهایت اعداد را وارد نرم افزارهای آماری مانند ( SPSS) می کنیم.
اگر در Spss حرفه ای نیستید و می خواهید تحلیل آماری را خودتان انجام دهید. پیشنهاد می شود دو فیلم زیر را با کلیک کردن بر روی نام آن ها مشاهده نمایید.
عالی بود. ممنون از شما
سلام، خواهش می کنم. از پیشنهادات سازنده کاربران عزیز بینهایت متشکریم.
با توضیحات تون این موارد رو راحت و قابل فهم کردین سپاس