عوامل دموگرافیک (جمعیت شناختی) در تحقیق چیست؟

جمعیت‌شناسی، مردم‌نگاری یا دِموگرافی (به انگلیسی: Demography) بخشی از علوم اجتماعی است و مطالعهٔ علمی جمعیت‌های بزرگ در حال تغییر انسانی است.

جمعیت‌شناسی با حجم جمعیت و ترکیب و توزیع جمعیت سروکار دارد.

این دانش به بررسی باروری، مرگ‌ومیر و مهاجرت می‌پردازد.  (ویکی پدیای فارسی )

خود واژه دمو هم به معنای جمعیت و مردم و خلق است. چنانکه دموکراسی به حاکمیت مردم بر مردم تفسیر می‌شود.

دموگرافی را زیرمجموعه علوم اجتماعی می‌دانند و هدف آن، مطالعه‌ی علمی ویژگی‌های جمعیت‌های انسانی و تغییرات آن در طول زمان است.

برخی از شاخص‌های مورد توجه در دموگرافی به شرح زیر هستند:

• گروه های سنی (یا توزیع سنی جمعیت)
• تعداد نفرات یا جمعیت گروهی از انسان‌ها (Population)
• نرخ رشد جمعیت (Growth Rate)
• توزیع جمعیت (Distribution)
• ترکیب جنسیتی جمعیت
• سطح تحصیلات قشرهای مختلف
• ترکیب جمعیت شهری و روستایی

عوامل دموگرافیک در پژوهش:

در پژوهش پرسش‌های دموگرافیکی، پرسش‌هایی هستند که ویژگی‌های جمعیت‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهند.

در پژوهش اطلاعات دموگرافیک یا ویژگی‌های جمعیت‌‌شناختی به خصوصیات یک جمعیت مانند سن، جنسیت، نژاد، ملیت، محل سکونت، وضعیت تأهل، وضعیت اشتغال، درآمد و مواردی از این قبیل اشاره دارد.

علاوه بر این، موضوعاتی مانند اعتقادات سیاسی/مذهبی اشخاص، نقش افراد در خانواده، رفتار خرید جمعیت، حضور یا عدم حضور در شبکه‌های اجتماعی و حتی صاحب‌ِ خانه یا مستأجر بودن یک شخص نیز می‌توانند اطلاعات دموگرافیک محسوب شوند.

در‌واقع، هر داده‌ای که به درک بهتر افراد و گروه‌بندی آن‌ها کمک کند، می‌تواند به‌عنوان اطلاعات دموگرافیکی آن جمعیت مورد مطالعه قرار گیرد.

جمع‌آوری اطلاعات دموگرافیک یکی از بهترین راه‌ها برای فهم و شناخت گروه‌های مختلف است. 

در زیر نمونه ای از عوامل دموگرافیک در یک پژوهش توصیفی آمده است.

مشخصات فردي :   ( بسته به نوع تحقیق عوامل دموگرافیک زیر می تواند تغییر کند ) :   

نحوه کدگذاری در گراندد تئوری

نوشته

انواع روایی در روش تحقیق

نوشته

نمونه گیری گلوله برفی یا زنجیره ای یا خوشه ای  (Snowball sampling)

نوشته

روش های نمونه گیری احتمالی و غیر احتمالی

نوشته

مقیاس فاصله ای چیست؟

روش تحقیق تجربی یا آزمایشگاهی چیست؟

پژوهش تجربی یا آزمایشی یکی از دقیق ترین و کارآمدترین روش های پژوهش است که برای آزمون فرضیه هایی مبتنی بر شناسایی رابطه علت – معلولی بین دو یا چند متغیر از طرح های آزمایشی، مورد استفاده قرار میگیرد.

هدف این پژوهش، بررسی تأثیر محرکها، روش ها و یا شرایط خاص طبیعی برروی یک گروه آزمودنی می باشد.

از خصوصیات روش تجربی این است که ضمن دستکاری یا مداخله در متغیرها (Manipulation or Intervention) و کنترل شرایط (control) نتایج بدست آمده را در مورد گروهی که با انتساب (Randomization) تصادفی انتخاب شده اند، مورد مشاهده قرار می دهد.

ویژگی این پژوهشی عبارتاند از:

۱. دست کاری متغیرهای مستقل؛

۲. ثابت نگه داشتن و کنترلی متغیر وابسته

۳. مشاهده تاثیر متغیر (های) مستقل بر وابسته .

در این پژوهش، پژوهشگران به منظور کشف روابط علت و معلولی، یک یا چند گروه را به عنوان گروه تجربی تحت شرایط خاص (متغیر مستقل) قرار می دهند و نتایج  (متغیر وابسته) با گروه با گروه های گواه (شاهد) که تحت چنان شرایطی نبوده اند، مقایسه می کنند.

هنگامی که انتخاب افراد تحت تجربه بصورت تصادفی ممکن نباشد و یا نتوان متغیرهای مستقل را کاملاً دستکاری و یا در آنها مداخله نمود از روش تحقیق نیمه تجربی (Quasi‐Experimental) یا شبیه تجربی استفاده می شود.

اغلب پژوهش های که در مورد انسان و به شیوه تجربی انجام می گیرد معمولا از نوع شبه تجربی میباشند.

مثلاً اثرات دو روش مختلف تدریس (متغیر مستقل) در پیشرفت تحصیلی (متغیر وابسته) دانشجویان دانشگاه. نیمه تجربی یا شبه تجربی استفاده می شود.

روشها و طرح های اجرای تحقیق تجربی:

آزمایش با استفاده از یک گروه آزمودنی

که می توان به صورت پس آزمون (آزمون پس از در معرض متغیر قرار گرفتن) و پیش آزمون و پس آزمون (آزمون قبل از تاثیر و بعد از تاثیر متغیر و مقایسه آن دو) آن را انجام داد.

 آزمایش با استفاده از دو گروه (مشاهده و آزمایش(

در این روش ابتدا افراد به صورت تصادفی به دو گروه تقسیم می شوند. گروه اول، گروه آزمایش و گروه دوم، گروه کنترل نامیده می شود. این روش به دو صورت انجام می شود : پس آزمون (گروه آزمایش تحت تاثیر متغیر قرار می گیرد و آنگاه از هر دو گروه آزمایش به عمل می آید و نتایج آن دو با هم مقایسه می شود.) و پیش آزمون و پس آزمون (قبل از تاثیر متغیر هر دو گروه مورد آزمایش قرار می گیرند. سپس گروه آزمایش تحت تاثیر متغیر قرار می گیرد و پس از آن از هر دو گروه آزمون به عمل می آید و نتایج دو آزمون با همدیگر مقایسه می شود. ) آن را انجام داد.

آزمایش با استفاده از چند گروه

این روش به صور مختلفی انجام می شود : استفاده از طرح چهار گروهی سولومون، طرح پس آزمون چند گروهی و استفاده از پیش آزمون و پس آزمون گروهی (تفاوت این روش با روش قبل انتخاب بیش از سه گروه متجانس برای اجرای آزمایش است.)

آزمایش با استفاده از روش تکرار آزمون

این روش چه با استفاده از یک گروه و چه استفاده از دو گروه متجانس انجام می شود.در اینجا محقق سعی می کند گروه آزمایش را به دفعات تحت تاثیر متغیرهای مستقل قرار دهد .

انواع متغیر
متغیرها انواع مختلفی دارند و بر اساس مبانی مختلف طبقه بندی می شوند

طبقه بندی متغیرها بر اساس رابطه
1)متغیر مستقل: که به آن متغیر محرک یا درونداد هم گفته میشود.پژوهشگر آن را اندازه گیری و دست کاری میکند تا تاثیر یا ارتباط آن را با متغیرهای دیگر معین کند.یا میتوان گفت متغیر مستقل یک ویژگی از محیط فیزیکی و اجتماعی است که بعد از انتخاب و دستکاری محقق مقادیری را میپذیرد تا تاثیرش بر متغیر وابسته به صورت منفی یا مثبت مشاهد شود.
2)متغیر وابسته:که به آن متغیر پاسخ یا برونداد نیز میگویند. این متغیر از طریق متغیر مستقل پیش بینی میشود. متغیر وابسته اندازه گیری میشود تا تاثیر متغیر مستقل بر آن معلوم شود.
3)متغیر میانگر یا واسطه:متغیری است که رابط بین متغیر وابسته و مستقل قرار میگیرد .
طبقه بندی متغیرها بر اساس نقش
1)متغیر های علی:این متغیرها در واقع همان متغیرهای مستقل هستند که عامل به وجود آورنده یک پدیده مطالعه میشوند.

2)متغیرهای توصیفی:این متغیرها نشان دهنده صفات یا ویژگیهای یک پدیده یا شی هستند و وضعیت آنها را توضیح میدهند.و در تحقیقات توصیفی کاربرد زیادی دارند.

طبقه بندی متغیرها بر اساس تعدا ارزشها
1)متغیرهای دو ارزشی:به متغیرهایی گفته میشود که به آنها فقط دو مقدار یا دو عدد نسبت داده میشود به این متغیرها دو بخشی نیز گفته میشود.

2)متغیرهای چند ارزشی:متغیرهایی هستند که بیش از دو مقدار یا عدد به آنها اختصاص داده میشود.
سایر متغیرها
1)متغیرهای جانبی:این متغیرها در تحقیق وجود دارند ولی موضوع اصلی تحقیق را تشکیل نمی دهند.انواع این متغیر عبارتند از:
متغیرهای تعدیل کننده: محقق این متغیرها را دستکاری میکند تا مشخص شود آیا تغییر آن موجب تغییر در همبستگی بین متغیر مستقل و وابسته میشود؟
متغیرهای کنترل: به دلیل اینکه ممکن است محقق نتواند تمام متغیرها را همزمان بررسی کند بعضی از متغیرها را حذف کرده و یا اثر آنها را خنثی میکند به این متغیرها ،متغیرکنترل گویند.
متغیرهای مداخله گر یا مزاحم:این متغیرها قابل مشاهده و اندازه گیری نیستندولی بر متغیر وابسته اثر میگذارند.

2)متغیرهای کمی و کیفی:متغیر کمی به متغیری گفته می‌شود که انسان می‌تواند برای اندازه‌گیری آنها یک واحد و مبدأ مشخص به وجود آورد یا آن که تفاوت ناشی از تغییرات آن را می‌توان با عدد مشخص کرد؛ متغیر کمی را با مقیاس فاصله‌ای و نسبی می‌توان اندازه‌گیری کرد
متغیر کیفی:به متغیری اطلاق می‌شود که تفاوت‌های ناشی از تغییرات آن را به صورت عدد نمی‌توان مشخص کرد یا این که متغیر کیفی، متغیری است که پژوهش‌گر نمی‌تواند آن را اندازه بگیرد و با اعداد و ارقام ویژگی‌های آن را نشان دهد.
گرچه می‌توان با کدگذاری آنها را به صورت عدد نشان داد، ولی عملیات ریاضی روی آن اعداد، میسر نیست
. متغیرهای کیفی را می‌توان با مقیاس اسمی و در برخی موارد با مقیاس رتبه‌ای، اندازه‌گیری کرد.
3)متغیر گسسته و پیوسته:متغیر پیوسته متغیری است که قابلیت این را دارد که مجموعه منظمی از ارزش‌ها یا مقادیر را در محدوده معینی بپذیرد. هر چه ارزش یک متغیر بیشتر باشد، به این معنی است که در مقایسه با ارزش کوچک‌تر، مقادیر بیشتری از خصوصیت مورد نظر را دارد

متغیر گسسته متغیری است که نمیتواند هر ارزشی را به خود اختصاص دهد؛ بلکه فقط مقدار مشخصی را به خود نسبت می‌دهد. در این نوع متغیرها، مقیاس مورد استفاده، اسمی می‌باشد
4)متغیرهای مستقل عملی یا فعال و هویتی یا تشخیصی:
متغیرهای مستقل بر حسب توانایی محقق در دستکاری آنها به دو دسته تقسیم میشوند
متغیر مستقل فعال به متغیری گفته میشود که محقق می تواند آزمودنی ها را در سطوح مختلف آن به صورت تصادفی جایگزین نماید.اما در متغیر مستقل هویتی محقق این توانایی را ندارد که آزمودنی ها را در سطوح مختلف متغیر جایگزین کند و ماهیت سطوح این متغیر ها به نحوی است که آزمودنی ها خود به خود و بدون دخالت محقق قبلا در آن سطوح قرار گرفته اند.

متغیر و انواع آن در پژوهش

متغیر (variable) هر عامل، خصیصه یا شرطی است که با مقادیر یا انواع مختلف در گروهی از افراد یا اشیاء وجود دارد. متغیر را ویژگی قابل اندازه گیری دانست که تغییر می کند.  یا ویژگی و صفتی که بین افراد جامعه مشترک بوده، می تواند مقادیر کمی و ارزش های متفاوتی را داشته باشد

یک آزمایش یا تحقیق دارای سه نوع متغیر اصلی می باشد. متغیرهای مستقل، وابسته و متغیرهای کنترل شده.
بنابراین در یک تعریف ساده می توان متغیر را هر ویژگی قابل اندازه گیری دانست که تغییر می کند. متغیر ممکن است از گروهی به گروه دیگر، از شخصی به شخص دیگر، از چیزی به چیز دیگر، از زمانی به زمان دیگر تفاوت داشته باشد.
محققان متغیرها را در شش گروه اصلی طبقه بندی کردند:

1.  متغیر مستقل ( Independent variable )
2. متغیر وابسته ( Dependent variable )
3.  متغیر میانجی یا تعدیل کننده ( Mediator vartiable )
4. متغیر کنترل ( Control vartiable )
5.  متغیر مداخله‌گر ( Intervening vartiable )
6. متغیر بیرونی (extraneous variables)

متغیر ها بر اساس مبانی مختلفی طبقه بندی می شوند. در زیر چند طبقه می آید:

الف: انواع متغیرها بر اساس ارزش : سه دسته اند:

1. متغیر کمی (Quantitative variable): دسته وسیعی از متغیرها است و شامل متغیرهای قابل شمارش یا دارای مقدار عددی است. متغیرهای طبقه ای، رتبه ای و نسبتی در این دسته قرار می گیرند  مانند (قد، وزن، تعداد و …) که خود به دو دسته کمی متصل (مانند طول ، وزن) و کمی منفصل که مقادیری که می پذیرند اعشار پذیر نیست مانند تعداد دانش آموز یا کلاس و … تقسیم می شوند.
2. متغیر کیفی (Qualitative variable): دسته وسیعی از متغیرها است که قابل شمارش نیستند (مقداری عددی ندارند). مقادیر عددی نمی گیرند بلکه ارزش های کیفی می پذیرند.  متغیرهای اسمی و ترتیبی در این گروه قرار می گیرند.
3. متغیر های دو وجهی: بین کمی و کیفی قرار دارند یعنی هم ارزش کیفی به خود می گیرند و هم مقادیر کیفی مانند مدرک تحصیلی ، درآمد و …

ب- انواع متغیر ها بر اساس رابطه بین آن ها:

1- متغیر مستقل یا پیشبین (independent variables)

متغیر مستقل (independent variables) متغیری است که محقق روی آن کنترل دارد. این کنترل ممکن شامل دستکاری متغیرهای موجود (مثل دستکاری روش تدریس موجود) یا ایجاد تغییرات جدید (مثل اتخاذ یک روش تدریس کاملا جدید) باشد. به هر حال محقق انتظار دارد که دستکاری متغیر مستقل روی متغیر وابسته (یا رابطه آن با متغیر وابسته) تاثیر بگذارد و تغییراتی در متغیر وابسته ایجاد کند.

2- متغیر های تابع یا وابسته یا ملاک  (dependent variables)

 برآیند آزمایش است. محقق با دستکاری متغیر مستقل، تاثیر آن بر متغیر وابسته را مشاهده می کند. نشانگر تاثیر دستکاری یا اعمال متغیر مستقل می باشد. متغیر وابسته در یک تحقیق متغیری است که در اثر دستکاری متغیر مستقل تغییر می کند. متغیر وابسته، متغیر اصلی مورد توجه محقق است. این متغیر، متغیر پاسخ، برون­داد یا ملاک است و عبارت است از وجهی از رفتار یک ارگانیسم که تحریک شده است. متغیر وابسته، مشاهده یا اندازه ­گیری می­شود تا تأثیر متغیر مستقل بر آن معلوم و مشخص شود. هدف محقق آن است که تغییرپذیری متغیر وابسته را تشریح و پیش­بینی کند. این متغیر از طریق متغیر مستقل پیش­ بینی می­شود. از طریق تجزیه و تحلیل متغیر وابسته امکان یافتن پاسخ­ ها یا راه ­حل ­هایی برای مسئله ایجاد می­شود. محقق قصد دارد این متغیرها را و همین­طور سایر متغیرهای تأثیرگذار بر آن را به صورت کمّی و سنجش ­پذیر درآورد.

3- متغیر های میانجی یا واسطه (moderator variables) 

متغیر میانجی  (moderator variables) متغیری است که بخشی یا همه ی اثر متغیر مستقل بر متغیر وابسته از طریق آن انتقال پیدا می کند. اگر همه ی این اثر از طریق متغیر واسط انتقال پیدا کند میانجی کامل و اگر فقط قسمتی از این اثر از طزیق متغیر میانجی انتقال پیدا کند به آن میانجی جزئی می گویند. مانند در رابطه بین اثر رضایت شغلی بر فرسودگی ممکن است متغیر تعهد سازمانی نقش میانجی داشته باشد.

ج- انواع متغیر بر اساس نقش آن ها در تحقیق عبارتند از:

1. متغیر های علی (همان متغیرهای مستقل یا غیر وابسته) که به عنوان عامل به وجود آورنده ی یک پدیده مورد مطالعه قرار می گیرند.
2. متغیر های توصیفی: این متغیر ها مبین صفات و ویژگی های یک پدیده یا شی ء هستند و در واقع وضع آن را توضیح می دهند و در تحقیقات توصیفی و حتی سایر انواع تحقیق در شناخت وضعیت شی ء یا پدیده نقش مهمی دارند، این ها ممکن است از نوع کمی یا کیفی باشند؛ مانند وضع سنی، وضع تحصیلی، وضع سواد، وضع درآمد و …

د- متغیرهای دویا چند ارزشی: بر اساس تعداد ارزش یا عددی که به خود می گیرند به دو دسته دو ارزشی و چند ارزشی تقسیم می شوند.  1- متغیر های دو ارزشی  2- متغیر های چند ارزشی

ه- متغیر های جانبی:

این متغیر ها موضوع اصلی تحقیق را تشکیل نمی دهند بلکه در صحنه ی تحقیق به شکل های مختلف حضور دارند و محقق اقداماتی را در مورد آن ها انجام می دهد. عبارتند از

1- متغیر تعدیل گر : این متغیر مستقیما بر متغیر وابسته اثر ندارد و همچنین در مورد اثر متغیر مستقل بر وابسته نیز نقشی ندارد. بلکه بر جهت و شدت رابطه بین متغیر مستقل و وابسته اثر می گذارد. پس عاملی است که محقق آن را انتخاب می کند تا مشخص کند که آیا تغییر آن موجب تغییر همبستگی بین متغیرهای مستقل و وابسته می شود.  نمونه معمول و رایج متغیرهای تعدیل کننده شامل سن، جنس، فرهنگ و سایر متغیرهای جمعیت شناختی یا دموگرافیک است که محقق اندازه گیری کرده و در تجزیه و تحلیل خود لحاظ می کند.

2- متغیرهای کنترل (control variables)

متغیر کنترلی (control variables) متغیری است که به شیوه ای در پژوهش کنترل می شود. یادگیری زبان و تدریس زبان یک فرآیند خیلی پیچیده است. در یک مطالعه امکان لحاظ کردن تک تک متغیرها وجود ندارد. بنابراین، متغیرهایی که بطور خاص در یک مطالعه اندازه گیری نمی شوند، در بین نمونه ها ثابت، خنثی یا توزیع شده نگهداری شده یا حذف می شوند؛ بدینوسیله از تاثیر و سوگیری بر متغیرهای دیگر جلوگیری می شود. متغیری که به این شکل کنترل شود، متغیر کنترلی نامیده می شود.

در تحقیقات آزمایشی متغیر کنترل عاملی است که در پژوهش بایستی ثابت نگهداشته شود. مثلا در بررسی تاثیر نور بر رشد گیاهان بایستی متغیر نوع خاک را ثابت نگه داشت.

• متغیر مداخله گر (intervening variables)

متغیر مداخله گر (intervening variables) به فرآیندهای انتزاعی اطلاق می شود که مستقیما قابل مشاهده و اندازه گیری نیستند اما با متغیرهای مستقل و وابسته تحقیق ارتباط دارند. متغیر مداخله گر متغیری است که ممکن است روی نتایج تحقیق یا روی تاثیر متغیر مستقل بر متغیر وابسته اثر بگذارد، اما محقق نمی تواند آن را مشاهده یا اندازه گیری کند. مثلا در زبان آموزی و تدریس زبان خارجی، معمولا متغیر مداخله گر در ذهن نمونه ها وجود دارد که می تواند شامل فرآیندهای یادگیری زبان باشد که محقق نمی تواند در آنها دخلی داشته باشد. مثلا اگر روش تدریس خاصی متغیر مستقل و تسلط بر قیدها متغیر وابسته باشد، پس فرآیندهای یادگیری زبان نمونه ها یک متغیر مداخله گر است که محقق نمی تواند ببیند یا اندازه گیری کند.

متغیر بیرونی (extraneous variables)

متغیر بیرونی (extraneous variables) یا متغیر مخدوش کننده (confounding variables) آندسته از عواملی است که در محیط پژوهش ممکن است روی متغیر یا متغیرهای وابسته مطالعه تاثیر داشته باشند، اما قابل کنترل نباشند. متغیر بیرونی یا مخدوش کننده برای نتیجه تحقیق خطرناک است. ممکن است به روایی و پایایی نتایج صدمه بزند، چه روی متغیر مستقل یا متغیر وابسته تاثیر بگذارد یا روی متغیرهای تعدیل کننده. متغیرهای بیرونی را نمی توان کنترل کرد، اما بایستی به نوعی در مطالعه لحاظ شده و در تفسیر نتایج در نظر گرفته شوند. معمولا برای کنترل متغیرهای مخدوش کننده در یک مطالعه، محققان سعی می کنند طوری نمونه گیری کنند که سطح متغیرهای مخدوش کننده در گروه های مطالعه یکسان باشد و یا نمونه های دارای متغیر مخدوش کننده را از مطالعه کنار می گذارند.

سایر انواع متغیر

به هر حال با توجه به رشته، نوع کاربرد، ماهیت مفهوم؛ انواع مختلفی از متغیرها معرفی شده است. که در زیر تنها تعریف هر یک آورده می شود. در حالی که در جبر و ریاضی متغیر چیزی است که مقدار آن نامعلوم یا مجهول است، در آمار متغیرهای زیادی وجود دارد.

متغیر اسمی (Nominal variable): نام دیگری برای متغیر طبقه ای است.

متغیر مخدوش کننده (Confounding variable): متغیر مازادی که دارای تاثیر پنهان بر نتایج آزمایش است.

متغیر ترتیبی (Ordinal variable): شبیه به متغیر طبقه ای است، اما ترتیب مشخصی دارند. مثل سطح درآمد کم، متوسط و بالا را می توان یک متغیر ترتیبی در نظر گرفت.

متغیر گسسته (Discrete variable): متغیری است که دارای مقادیر گسسته یا مشخص است. مثلا تعداد ماشین های یک پارکینگ یا تعداد بچه های یک خانوار.

متغیر رتبه ای (ranked variable): نوعی متغیر ترتیبی است که در هر نقطه داده می تواند یک رتبه داشته باشد (اولین، دومین، سومین و غیره)

متغیر طبقه ای (Categorical variable): متغیرهایی است که می توان آن را طبقه بندی یا دسته بندی کرد. مثلا متغیر خمیر دندان را می توان به برندهای مختلف طبقه بندی کرد مثل خمیر دندان کلگیت یا آکوافرش

متغیر مستقل (Independent variable): متغیری است که تحت تاثیر محقق قرار نمی گیرد. یعنی محقق نمی تواند روی متغیر مستقل تاثیر بگذارد. معمولا متغیر مستقل در محور ایکس آورده می شود.

متغیر اندازه گیری (measurement variable): متغیری است که عدد یا مقداری با آن می آید مثل مقدار چیزی یا شماره چیزی.

متغیر نسبتی (Ratio variables): شبیه به متغیر فاصله ای است، اما دارای صفر معنادار است.

متغیر پیوسته (Continuous variable): متغیری است که می تواند مقادیر بی نهایت به خود بگیرد مثل متغیر زمان یا متغیر وزن

متغیرهای تصادفی (Random variables): متغیرهای مرتبط با پروسه های تصادفی است و عددی به برآیند وقایع تصادفی اختصاص می دهند.

منبع:

حافظ نیا، محمد رضا.(1385). مقدمه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی. تهران: انتشارات سمت.

روشهای پژوهش در علوم رفتاری را معمولا با توجه به دو ملاک هدف و ماهیت تقسیم بندی می کنند (حافظ نیا،1382)

• دسته بندی روش های تحقیق بر اساس هدف

براساس هدف پژوهش ها به پژوهش های بنیادی و کاربردی تقسیم می شوند. البته زهره سرمد معتقد است پژوهش ها براساس هدف به سه دسته تقسیم می شوند: تحقیق بنیادی، تحقیق کاربردی و تحقیق و توسعه. با عنایت به توضیحات زیر می توان گفت تحقیق و توسعه خود یک نوع تحقیق کاربردی است.

 روشهای پژوهش در علوم رفتاری را معمولا با توجه به دو ملاک هدف و ماهیت تقسیم بندی

می کنند (حافظ نیا،1382)

• دسته بندی روش های تحقیق بر اساس هدف

براساس هدف پژوهش ها به پژوهش های بنیادی و کاربردی تقسیم می شوند. البته زهره سرمد معتقد است پژوهش ها براساس هدف به سه دسته تقسیم می شوند: تحقیق بنیادی، تحقیق کاربردی و تحقیق و توسعه. با عنایت به توضیحات زیر می توان گفت تحقیق و توسعه خود یک نوع تحقیق کاربردی است.

– تحقیق بنیادی: پژوهشی است که به کشف ماهیت اشیاء پدیده‌ها و روابط بین متغیرها، اصول، قوانین و ساخت یا آزمایش تئوری‌ها و نظریه‌ها می‌پردازد و به توسعه مرزهای دانش رشته علمی کمک می‌نماید. هدف اساسی این نوع پژوهش تبیین روابط بین پدیده ها، آزمون نظریه ها و افزودن به دانش موجود در یک زمینه خاص است. برای مثال “بررسی رابطه اعتماد و تعهد در روابط صنعتی” یک نمونه تحقیق بنیادی است. سطح گفتمان کلی و انتزاعی در حوزه یک علم است. تحقیق بنیادی می تواند نظری یا تجربی باشد. تحقیق بنیادی نظری از روش‌های استدلال عقلانی و قیاسی استفاده می‌کند و بر پایه مطالعات کتابخانه‌ای انجام می‌شود. تحقیق بنیادی تجربی از روش‌های استدلال استقرائی استفاده می‌کند و بر پایه روشهای میدانی انجام می‌شود.

– تحقیق کاربردی: پژوهشی است که با استفاده از نتایج تحقیقات بنیادی به منظور بهبود و به کمال رساندن رفتارها، روش‌ها، ابزارها، وسایل، تولیدات، ساختارها و الگوهای مورد استفاده جوامع انسانی انجام می‌شود. هدف تحقیق کاربردی توسعه دانش کاربردی در یک زمینه خاص است. در اینجا نیز سطح گفتمان انتزاعی و کلی اما در یک زمینه خاص است. برای مثال “بررسی میزان اعتماد مشتریان به سازمان فرضی” یک نوع تحقیق کاربردی است.

• دسته بندی روش های تحقیق بر اساس نحوه گردآوری داده ها

سرمد معتقد است پژوهش ها براساس نحوه گردآوری داده ها به دو دسته تقسیم می شوند: تحقیق توصیفی و تحقیق آزمایشی

– تحقیق توصیفی یا غیر آزمایشی شامل 5 دسته است: پیمایشی، همبستگی، پس رویدادی، اقدام پژوهی، بررسی موردی

– تحقیق آزمایشی به دو دسته تقسیم می شود: تحقیق تمام آزمایشی و تحقیق نیمه آزمایشی

 1- تحقیق توصیفی یا غیر آزمایشی

تحقیق توصیفی یا غیر آزمایشی شامل 5 دسته است: پیمایشی، همبستگی، پس رویدادی، اقدام پژوهی، بررسی موردی

1-1. تحقیق پیمایشی (Survey Research)

در این نوع تحقیق هدف بررسی توزیع ویژگیهای یک جامعه است و بیشتر تحقیق های مدیریت از این نوع می باشد. در پژوهش پیمایشی پارامترهای جامعه بررسی می شوند. در اینجا پژوهشگر با انتخاب نمونه ای که معرف جامعه است به بررسی متغیرهای پژوهش می پردازد. پژوهش پیمایشی به سه دسته تقسیم می شود:

1-1-1. روش مقطعی (Cross Sectional): گرد آوری داده ها درباره یک یا چند صفت در یک مقطع زمانی خاص. برای مثال بررسی میزان علاقه دانشجویان سال اول دبیرستان به ادامه تحصیل در یک رشته خاص

1-1-2. روش طولی (Longitudinal): در بررسی پیمایش طولی، داده ها در طول زمان گردآوری شده تا رابطه بین متغیرها در طول زمان سنجیده شود. برای مثال «سیر تحول ثبت نام دانشجویان دختر در دوره های تحصیلات تکمیلی» یا «بررسی تحول مهارت های زبان فارسی پایه اول تا پنجم ابتدائی». تحقیقات تحولی که به بررسی روندها و تحول پدیده ها در طول زمان می پردازند از این دسته هستند.

1-1-3. روش دلفی (Delphi Technique): جهت بررسی دیدگاه های یک جمع صاحب نظر در مورد یک موضوع ویژه می توان از این تکنیک استفاده کرد. مانند «بررسی دیدگاه اساتید دانشگاه در باره یک طرح جدید آموزشی»

1-2. تحقیق همبستگی (Correlational Research)

در این نوع تحقیقات رابطه میان متغیرها بر اساس هدف پژوهش تحلیل می گردد. در تحقیقات همبستگی اگر هدف پیش بینی متغیرهای وابسته بر اساس متغیرهای مستقل باشد به متغیر وابسته متغیر ملاک و به متغیر مستقل متغیر پیش بین گویند. همچنین وجه تمایز تحقیق همبستگی با تحقیق آزمایشی در این است که در اینجا متغیرهای مستقل دستکاری نمی شوند. براساس هدف به سه دسته تقسیم می شود:

1-1-1. همبستگی دو متغیری: هدف بررسی رابطه همزمانی متغیرها است به عبارت دیگر میزان هماهنگی تغییرات دو متغیر است. در بیشتر تحقیقات همبستگی دو متغیری از مقیاس فاصله ای با پیش فرض توزیع نرمال و محاسبه ضریب همبستگی پیرسون استفاده می شود. مثال: رابطه اسناد ثبات و مرکز علیت با موفقیت در عملکرد

1-1-2. تحلیل رگرسیون: در تحلیل رگرسیون هدف پیش بینی یک یا چند متغیر ملاک براساس یک یا چند متغیر پیش بین است. اگر هدف بررسی یک متغیر ملاک از یک متغیر پیش بین باشد از رگرسیون ساده استفاده می شود. اگر بررسی یک متغیر ملاک براساس چند متغیر پیش بین باشد از رگرسیون چندگانه (Multiple) استفاده می شود. اگر همزمان چند متغیر ملاک براساس چند متغیر پیش بین بررسی شود از رگرسیون چند متغیری (Multivariate) استفاده می شود.

1-1-3. تحلیل کوواریانس: در برخی بررسی ها هدف بررسی مجموعه ای از همبستگی های دو متغیر متغیرها در جدولی به نام ماتریس همبستگی یا کوواریانس است که با پیشرفت در زمینه نرم افزارهای آماری میسر شده است. تحلیل عاملی و حل معادلات ساختاری از این دسته هستند.

1-3. تحقیق پس رویدادی (Ex-Post Facto)

به تحقیق پس‌رویدادی تحقیق علی-مقایسه‌ای نیز گویند. تحقیق پس‌رویدادی به تحقیقی گفته می شود که پژوهشگر علت احتمالی متغیر وابسته را مورد بررسی قرار می دهد. چون متغیر مستقل و و ابسته در گذشته رخ داده اند لذا این نوع تحقیق غیر آزمایشی را تحقیق پس رویدادی می گویند.

2- تحقیق آزمایشی

تحقیق آزمایشی به دو دسته تقسیم می شود: تحقیق تمام آزمایشی و تحقیق نیمه آزمایشی

ضریب کاپای کوهن

یکی از مواردی که در تحقیقات کیفی باید با آن توجه کرد پایایی می باشد، پایایی در تحقیقات کیفی بر اساس اندازه توافق (بین کد گذاران) سنجیده می شود. شاخصی که به وسیله آن اندازه توافق یا به عبارت دیگر پایایی تحقیقات کیفی  سنجیده می شود، ضریب کاپای کوهن (Cohen’s kappa coefficient)نامیده می شود. پس آن‌چه که در ضریب کاپای کوهن به دنبال آن هستیم ارزیابی اندازه توافق بین دو فرد، پدیده و یا منبع تصمیم‌گیری است که هر یک به صورت جداگانه دو کمیت اصلی ما را مورد اندازه‌گیری قرار داده‌اند.

ضریب کاپا و تحلیل آماری مبتنی بر آن اندازه‌ای عددی بین ۱- تا ۱+ است، که هر چه به ۱+ نزدیکتر باشد بیانگر وجود توافق متناسب و مستقیم می‌باشد. اندازه‌های نزدیک به ۱- نشان‌دهنده وجود توافق وارون و عکس و اندازه‌های نزدیک به صفر عدم توافق را نشان می‌دهد. به عنوان مثال در نظر بگیرید که مصاحبه ای توسط دو نفر به صورت جداگانه  کد گذاری می شود، اگر واحد تحلیل در این پژوهش جمله باشد و آن ها جمله ای را کد گذاری کنند میزان توافق بین آن ها مهم می باشد، و این سوالات مطرح می شود آیا هر دو نفر این جمله را کدگذاری کرده اند؟ آیا آن ها جمله را تحت یک مضمون کد گذاری کرده اند یا اینکه مضمون های آن ها متفاوت می باشد؟   محقق با استفاده از ضریب کاپا می‌تواند به ارزیابی درجه و میزان توافق این دو کدگذار بپردازد.   مثال دیگر این است که محققی مصاحبه ای را در دو شرایط مختلف کدگذاری کرده باشد. مثلا اگر متن مصاحبه شده با یک فرد را دوبار توسط یک کدگذار کدگذاری کرده باشد ( یکبار قبلاً از آشنایی کدگذار  با مصاحبه شونده و دفعه دیگر بعد از آشنایی کد گذار با مصاحبه شوند) . ممکن است این سوال برایش پیش بیاید که میزان توافق بین کدها در این دو مرحله کد گذاری به چه میزان می باشد.

محاسبه ضریب کاپای کوهن

جاکوب کوهن)۱۹۶۰(  شاخص کاپا را معرفی کرد که شباهت زیادی به پی اسکات دارد.

kappa = Pi = (PA_o – PA_E)/ (1 – PA_E )

مقدار PAo نمایانگر میزان توافق دو ارزیاب است.

مقدار PA_E نیز نمایانگر میزان توافق مورد انتظار است.

ضریب کاپای کوهن و Pi اسکات در نحوه محاسبه توافق مورد انتظار با هم متفاوت هستند. در حالیکه در فرمول pi اسکات نسبت های مشاهده شده در هر یک از ارزش های یک طبقه به توان ۲ می رسد، در فرمول کاپا، نسبت یک ارزش خاص در یک طبقه که به وسیله کدگذار استفاده شده است، در نسبت استفاده از همان ارزش به وسیله کدگذار دوم ضرب می‌شود. این نسبت ها سپس با هم جمع می‌شوند تا توافق مورد انتظار به دست آید. چنانچه مقدار این ضریب از 6/0  بیشتر باشد پایایی وجود دارد.

محاسبه ضریب کاپای کوهن  در نرم افزار کمی  Spss

فرض کنید از والدین و معلمان این سوال می شود که آیا با تنبیه بدنی در مدارس موافق هستید یا نه؟ بعد از جمع آوری داردها در  spss اگر موافق باشند نمره 1 و اگر مخالف باشند نمره صفر می دهیم. حال برای بررسی میزان این توافق و معناداری آن در این نرم افزار باید مسیر زیر را طی کنیم.

Analyze → Descriptive Statistics → Cross Tabs

در پنجره باز شده یکی از گروهها را به ردیف  Ros(s) و دیگری را به  Column(S) انتقال می دهیم و از تب Statistics با انتخاب ضریب Kappa، نتیجه مورد نظر ارائه می شود.برای مشاهده ی دقیق این عمل و تفسیر آن درSpss توصیه می شود فیلم زیر را مشاهده نمایید.

محاسبه ضریب کاپای کوهن  در نرم افزار کیفی  Nvivo

برای بررسی میزان توافق بین کد گذاران نرم افزار کیفی  Nvivo از منوی  Explore  باید گزینه Coding cpmparison  انتخاب شود و  در پنجره باز شده گروه کد گذارها را انتخاب و گزینه Display Kappa Coefficient را انتخاب کنیم.

برای مشاهده ی دقیق این عمل و تفسیر آن در Nvivo  توصیه می شود فیلم زیر را مشاهده نمایید.