مقدمه

پژوهش‌هاي اخير در زمينه توسعه‌ي حرفه‌اي معلمان، روشنگر جهت گيري‌هاي متفاوتي از اقدامات معمول در اين حوزه است. اين پژوهش‌ها بيشتر بر مدرسه وكلاس درس استوار است ومي‌كوشد معلمان را بيش از پيش در تصميم گيري‌هاي مربوط به شيوه‌هاي بهبود كيفيت آموزشي مدارس مشاركت دهد. اين آموزش به معلمان كمك مي‌كند تا به هنگام كسب صلاحيت‌هاي حرفه‌اي در حين كار به بازسازي فكري خويش ودانش‌آموزان در فرآيند ياددهي –يادگيري توجه جدي مبذول دارند.درس پژوهي، يكي از الگوهاي مناسبي از پژوهش‌هاي مشاركتي در كلاس درس است كه براي توسعه حرفه‌اي معلمان يك مدرسه يا مدارس همتا مد نظر صاحب نظران وپژوهشگران آموزشي قرار گرفته است.

لذا گروه تكنولوژي وگروههاي آموزشي ابتدايي در نظر دارد،  در راستاي ارتقاء علمي وعملي معلمان گرامي وبهبود كيفيت شيوه‌هاي آموزشي ، جشنواره درس پژوهي را در سطح مدارس مناطق وشهرستان‌هاي استان برگزار نمايد.

 

 

مفهوم درس پژوهي                              :   (lesson study)

گروهي از معلمان موضوع خاصي از برنامه درسي را برمي گزينند. آن را به عنوان واحد كار طراحي ، اجرا وارزشيابي مي‌كنند واز محصول آن در تدريس بهتر استفاده مي‌برند.  يكي از اعضاي گروه برنامه را اجرا و ديگران در جهت رسيدن به الگوي مشترك آن را نقد واصلاح مي‌كنند. در واقع گروه درس پژوه ، كارمي‌كنند تا تدريس را مورد مشاهده قرارداده وپس از نقد وبررسي تدريس، آن را به شيوه‌اي بهينه اصلاح نموده تا به تدريس موثرتري برسند.

اهداف درس پژوهي :

–        گسترش فرهنگ يادگيري در مدارس وفراهم كردن محيط يادگيري معلمان از يكديگر

–        تبادل تجارب مفيد آموزشي وتغيير در ديدگاه آموزشي همكاران

–        ارتقا سطح دانش حرفه‌اي معلمان

–        باز انديشي  معلمان در رفتار خود

–        مدلي اثربخش براي پژوهش در مدرسه

–         توسعه دادن محيطي انعطاف پذير براي دستيابي به يادگيري سازماني

–        ترويج تفكر انتقادي

–        درك عميق تر مديران آموزشي از درس پژوهي وبكارگيري استراتژي‌هاي اثربخش‌تر در ارتقاي مديريت آموزشي

 

ده گام اساسی در فرایند درس پژوهی

فرایند درس پژوهی چرخه ای است که امروزه در بیش تر کشورهای پیشرفته ی دنیا از استقبال ویژه ای برخوردار است. جهت سهولت بیش تر در درک و یادگیری این فرایند که در واقع یک برنامه ریزی بلند م                                              دت و به نوعی سرمایه گذاری آموزشی محسوب می گردد مراحل آن در ده گام اساسی طرح گردیده است:

گام اوّل: تشکیل گروه، تقسیم کار و مسؤولیّت اعضای گروه

یک گروه 2تا4  نفره می‌تواند به شیوه‌ی زیر سازمان‏دهی شود:

(یک نفر مسؤول هماهنگیـ یک نفر مسؤول نوشتن طرح درس- دو نفرمسؤول اجرای  طرح )

اعضای گروه باید علاوه بر مسؤولیّت تعیین شده همگی در یک راستا و به طور مشترک در کلیّه ی  فعّالیّت‌ها نقش داشته باشند.

تعیین هدف پژوهش  گام دوم :   

معلمان در گروه درس پژوهي ، هر يك موضوعات و اهداف را مشخص و سپس اولويت بندي مي كنند . در اين فرايند بيش از يک هدف ممکن است شناسايي شود. بهترين راه براي اولويت بندي اين است که معلمان موضوعاتي را را انتخاب کنند که نسبت به آن دغدغه بيشتري دارند .شيوه هاي گوناگوني براي بيان اهداف وجود دارد.مثال:

• شناسايي راههاي افزایش درک جدول ضرب توسط دانش آموزان.

• شناسايي راههاي افزایش درک یادگیری علامت تشدید در میان دانش آموزان پایه اول ابتدایی

• متناسب با اهداف پژوهش ، سوال یا سوالات درس پژوهی مشخص می شوندمانند:

• هدف پژوهش : شناسايي راههاي افزایش درک جدول ضرب توسط دانش آموزان

• سوال پژوهش :چگونه می توان درک جدول ضرب توسط دانش آموزان را افزایش داد؟

به عنوان مثال : درگیر ساختن دانش‏آموزان در فرایند یاددهی – یادگیری و این که بیاموزند آن چه را که می‌دانند چگونه در شرایط جدید به کار گیرند.

ملاک انتخاب هدف فوق بر اساس مواردی از قبیل :

• وجود مشکل در ارتباطات شفاهی دانش‏آموزان

• مشکل در به کار بستن دانسته‌ها

• ناتوانی در حلّ مسئله و …   می‏باشد.       

 گام سوم : تعیین ماده و موضوع درسی

موضوع باید به گونه‌ای انتخاب گردد که برای معلّم و دانش‏آموزان    چالش برانگیز باشد و بتواند گروه درس پژوهی را به هدف بلند مدّت تحقیق برساند. به عنوان مثال:

ماده‏ی درسی: ریاضی پایه‏ی چهارم

واحد: هندسه

موضوع درس: مساحت مثلّث

انتخاب این موضوع گروه را در راه رسیدن به  اهداف گام دوم یاری می‏رساند.

 گام چهارم : تدوین طرح درس اوّلیّه توسّط اعضای گروه

(طراحی برنامه درس پژوهی)

• در اين مرحله سوالاتي به شرح زير مورد توجه قرار مي گيرند :

• چه موضوعی از دروس مورد مطالعه قرار می گيرد؟

• چه کسانی در اجرای کار همکاری می کنند ؟

• چه امکاناتی مورد نياز است ؟

• ابزار گردآوری اطلاعات کدامند؟

• چه کسی درس را اجرا خواهد کرد؟ نقادی چگونه انجام می شود؟

• درس چگونه ارايه مي شود؟

• فرايند بهبود و پيشرفت کار چگونه تضمين می شود ؟

• چه کسی کار را رهبری می کند ؟

• زمان انجام چقدر است ؟

• تدريس موثر دارای چه ابعادی است ؟

• تهيه طرح درس :

• هدف کلّیِ موضوع درسی: توانایی محاسبه‏ی مساحت مثلّت.

• اهداف ورودی: 1- قاعده، ارتفاع و واحد مساحت را بشناسد  و …

• اهداف جزئی و رفتاری- دانش‏آموز بتواند:

• نظر خود را در خصوص نحوه‏ی محاسبه‏ی مساحت مثلّث بیان کند.

• مساحت باغچه‌ی مثلّث شکلی را به دست آورد و …

• سایر مراحل طرح درس مانند انتخاب روش‌ها و وسایل، فعّالیّت‌های تدریس، ارزشیابی‏ها و فعّالیّت‌های مکمّل و فوق برنامه بر اساس طرح درس‌های معمول تدوین می‌گردد.

گام پنجم : اجرای اوّلین تدریس

در این مرحله سناریوی نوشته شده (مساحت مثلّث) توسط یکی از اعضای گروه درس پژوهی به گروهی از دانش آموزان تدریس می‌گردد. در ضمن تدریس، سایر اعضای گروه و ناظران از نکات مثبت و منفی تدریس، عکس‌العمل‌های دانش‏آموزان ، سؤالات آنان و … یادداشت بر می‌دارند. ناظران و اعضای گروه بایستی در نکته برداری، چارچوب معیّنی را لحاظ نمایند. (تمرکز روی میزان فعّالیّت‌های دانش آموزان، اثربخشی روش‌ها، ابزار تدریس  و . . .)

 گام ششم : گزارش نویسی و نقد و بررسی اوّلین تدریس

در این مرحله هنگام تدریسِ مساحت مثلّث ناظران باید به مواردی مانند :

تسلّط معلّم بر تدریس ؛ میزان توانایی دانش آموزان در کاربرد وسایل اندازه‏گیریِ واحد مساحت ؛کارآمدی روش‏های تدریس و شیوه‌های ارزشیابی ؛ استنباط دانش آموزان از موضوع یادگیری و… توجّه و بر این اساس گزارش اوّلیّه را تهیّه نمایند.

    در پایان تدریس، حتّی الامکان جلسه‏ی تهیّه‌ی گزارش در همان محل انجام شود و از نظرات خود معلّمِ مجری و دانش‏آموزان نیز استفاده گردد. در خاتمه مفسّر نهایی جمع بندی را انجام می‌دهد.

در این مرحله، طرح درس نوشته شده (مساحت مثلّث) توسط یکی از اعضای گروه درس پژوهی به گروهی از دانش آموزان تدریس می‌گردد. در ضمن تدریس، سایر اعضای گروه و ناظران از نکات مثبت و منفی تدریس، عکس‌العمل‌های دانش‏آموزان ، سؤالات آنان و … یادداشت بر می‌دارند. ناظران و اعضای گروه بایستی در نکته برداری، چارچوب معیّنی را لحاظ نمایند. (تمرکز روی میزان فعّالیّت‌های دانش آموزان، اثربخشی روش‌ها، ابزار تدریس  و . . .)

• در این مرحله هنگام تدریسِ مساحت مثلّث ناظران باید به مواردی مانند : بعد از يک استراحت کوتاه معلمان و مدعوين جلسه گذاشته و شروع به تهيه گزارش از مشاهدات خود از درس مي‌نمايند. اعضاي گروه درس‌پژوهي و ديگر مشاهده‌كنندگان به اين دليل حضور دارند كه شواهد يادگيري دانش‌آموزان را كه جمع‌آوري کرده‌اند با يكديگر مبادله نمايند.

• آيا برنامه درسی بخوبی اجراشد ؟

• چه آموزه هايي از روند تدريس قابل برداشت است ؟

• چگونه می توان برنامه را بهتر اجرا نمود ؟

• تسلّط معلّم بر تدریس ؛ میزان توانایی دانش آموزان در کاربرد وسایل، اندازه‏گیریِ واحد مساحت ؛کارآمدی روش‏های تدریس و شیوه‌های ارزشیابی ؛ استنباط دانش آموزان از موضوع یادگیری و… توجّه و بر این اساس گزارش اوّلیّه را تهیّه نمایند.

    در پایان تدریس، حتّی الامکان جلسه‏ی تهیّه‌ی گزارش در همان محل انجام شود و از نظرات خود معلّمِ مجری و دانش‏آموزان نیز استفاده گردد. در خاتمه مفسّر نهایی جمع بندی را انجام می‌دهد

 گام هفتم : بازنگری مجدّد طرح درس

در این مرحله گروه درس پژوهی چهار گام اساسی پیشِ رو دارد:

1- جمع‏آوری و بازبینی اطّلاعات مانند یادداشت‌ها، مشاهدات اعضای گروه و ناظران، کار دانش‏آموزان، فیلم تدریس و …

2- تجزیه و تحلیل داده‌ها ( شواهدی که میزان برآورده شدن اهداف توسّط دانش‏آموزان را نشان می‌دهد).

3- شناسایی تغییرات مورد نیاز (چه تغییراتی و چگونه انجام شود تا گروه را به تحقّق هدف پژوهش برساند).

4- اصلاح طرح درس : فرد مسؤول باید کلیّه‏ی نکاتی را که نیاز به تغییر دارد به صورت برجسته در طرح درس گنجانده و به اطّلاع اعضا برساند تا در نهایت طرح درس نهایی تدوین و آماده‏ی اجرای مجدّد  شود . .

گام هشتم: تدریس دوم و تمرکز بر تهیّه‌ی گزارش مجدد

در این مرحله یکی دیگر از اعضای گروه یا همان معلّم قبلی ،طرح درس اصلاح شده را به گروه دیگری از دانش آموزان تدریس می‌نماید. ناظران باید تفاوت یادگیری دانش آموزان را در دو تدریس اجرا شده بررسی و درباره‌ی دلایل این تفاوت‌ها بحث نمایند

گام نهم : گزارش نویسی و نقد و بررسی تدریس دوم

در این مرحله علاوه بر فرایند گزارش‏گیری مانند اوّلین تدریس، تفاوت میزان درک و یادگیری دانش‏آموزان، دسترسی مطلوب به اهداف درس و اثربخشی تدریس در تحقّق این اهداف نیز مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.

گام دهم: بازتاب و پیامدهای تدریس

مرحله‌ی نهایی در فرایند درس پژوهی ایجاد گزارشی از 9 گام قبلی است که می‌تواند داستان یک چرخه‌ی درس پژوهی را به صورت توصیفی بیان نماید.

این داستان می‌تواند شواهد بررسی شده را مستند سازی نموده و دانش حرفه‌ایِ کسب شده توسط گروه را در عمل شرح دهد. . گروه به بازتاب بر روي درس و عملكرد درس‌پژوهي مي‌پردازد . سپس هر يک از اعضای گروه آموخته های خود از پژوهش را مطرح و به اين ترتيب در مسير هم افزايي شغلی قرار می گيرند .

این داستان می‌تواند شواهد بررسی شده را مستند سازی نموده و دانش حرفه‌ایِ کسب شده توسط گروه را در عمل شرح دهد. و سرانجام با تهيه و انتشار يك گزارش، معلمان كار خود را مستندسازي كرده و به مبادله دانش حرفه‌اي و شغلي خود مي‌پردازند.