پایایی و روایی در تحقیقات کیفی

در پژوهش های کیفی اعتبار و اعتماد مانند روش های کمّی، بر اصول مشخصی نیست؛ البته، این به زیر بنا و منطق درونی پژوهش کیفی و جنبه تفسیری و تأویلی آن بر می گردد؛ چنانکه حتی عده ای از محققان کیفی احراز اعتبار و پایایی را برای پژوهش کیفی به دلیل برداشت های متفاوت رفتارها و گفتارها از سوی مشاهده گران بی فایده می دانند، امّا در مقابل عده ای دیگر از پژوهشگران هم با توجه به ویژگی متمایز و متفاوت پژوهش کیفی از کمی به جای اعتبار و پایایی، به ابداع مفاهیمی نو همچون تأیید پذیری[1] و انتقال پذیری[2] و … اقدام نموده اند (عباس زاده، 1391). پس اتفاق نظر دقیقی در خصوص مفهوم روایی و پایایی در حوزه پژوهش کیفی وجود ندارد. گوبا و لینکن قابلیت اعتماد را به عنوان معیاری برای جایگزینی روایی و پایایی مطرح ساخته اند که متشکل از چهار مفهوم جزئی تر قابلیت اعتبار، قابلیت انتقال، قابلیت تأیید و اطمینان پذیری است.

 – 1 قابلیت اعتبار یا باور پذیری: معادل روایی در پژوهش های کمی است یعنی میزان و درجه اعتماد به واقعی بودن یافته ها برای شرکت کنندگان در پژوهش.

2-  قابلیت انتقال یا انتقال پذیری : جایگزین اعتبار بیرونی در پژوهش های کمی است و به معنی قابلیت تعمیم پژوهش به سایر حوزه ها و زمینه های مشابه است. 

3- قابلیت تأیید یا تأییدپذیری :به معنای پرهیز از سوگیری است، اما در پژوهش های کمی به معنی قدرت تحلیل و دقت داده ها و میزان تأیید آن ها است. بیانگر تلاش پژوهشگر در جهت احراز شاخص عینیت در پژوهش است.

4-  اطمینان پذیری : معادل پایایی در پژوهش کمی است. به درجه بازیافت و تکرار پذیری داده ها توسط سایر پژوهشگران اطلاق می شود( عباس زاده، 1391).

اعتبار (روایی)

اعتبار در تحقیقات کیفی به معنای “مناسب بودن” ابزارها، فرآیندها و داده ها است. این که آیا سوال تحقیق برای نتیجه مطلوب معتبر است یا خیر، انتخاب روش برای پاسخ به سوال تحقیق مناسب است، طراحی برای روش شناسی معتبر است، نمونه گیری و تجزیه و تحلیل داده مناسب است و در نهایت  نتایج و بحث  برای نمونه معتبر است (لاورنس، 2015).

رسیدن به قابلیت اعتبار با استفاده از تکنیک های زیر عملی است:

• استفاده از تکنیک های تثلیث، نظیر استفاده از منابع تأیید گر، محققان و روش هایی متعدد در طی فرایند جمع آوری و تحلیل داده که این امر به افزایش قابلیت اعتماد می انجامد.

• استفاده از تکنین کسب اطلاعات دقیق موازی[3] نظیر نمایش و ارائه ی تحلیل های داده ای و نتایج آن به متخصصان امر که این امر نیز می تواند به غنای قابلیت اعتبار بینجامد.

• استفاده از تکنیک کنترل های اعضا: از طریق ارائه ی تحلیل های داده ای و نتایج به پاسخگویان تا از واکنش های آنان در مرحله ی گزارش نوشته ها آگاهی حاصل آید.

• قابلیت اعتبار ، همچون می تواند در طی مرحله ی طرح تحقیق از طریق ظرافت کاری محقق در بیان مفروضات، فراگیر بودن آن و جهت دهی تئوریکی اش حاصل آید.

• خود بازبینی محقق[4] در طی فرایند جمع آوری و تحلیل داده، یکی دیگر از روش هایی است که می تواند به افزایش قابلیت اعتبار بینجامد ( آندریاس[5] ، 2003، به نقل از عباس زاده، 1391).

اندریاس(2003) تکنیک های زیر را برای قابلیت انتقال یا همان انتقال پذیری پیشنهاد کرده است:

• توسعه و توصیف غنی از مجموعه داده های مطالعه ی مورد نظر در طول مرحله گردآوری داده ها که این امر می تواند پتانسیل های قابلیت انتقال را افزایش دهد.

• استفاده از رویه های ویژه کد گذاری و تحلیل نمادها، نشانه ها و سایر موارد در مرحله تحلیل داده ها که به اطمینان از قابلیت انتقال کمک می کند (عباس زاده، 1391).

کرس ول برای نیل به اعتبار یا روایی پژوهش کیفی هشت راهبرد را پیشنهاد می‌کند که البته در انتها تذکر می‌دهد که رعایت دست کم دو راهبرد در هر پژوهش کیفی می‌تواند برای پژوهش اعتباری قابل قبول ایجاد کند.هشت راهبرد عبارتند از:

• درگیری طولانی مدت پژوهشگر با فضای پژوهشی و مشاهدات مداوم او در محیط پژوهش از جمله اعتمادسازی با افراد موضوع پژوهش، فراگیری فرهنگ آن محیط و کنترل بدفهمی های ناشی از مداخله‌های پژوهشگر یا مطلعان.

• مثلث‌سازی [6]از طریق گردآوری شواهداز منابع مختلف شامل تئوری های گوناگون،آدم های جورواجور، منابع اطلاعاتی متنوع و شیوه‌های گوناگون.

• کنترل بیرونی پژوهش از طریق داوری یا گزارش شخص ثالث: گوبا و لینکلن «گزارشگر شخص ثالث» را وکیل مدافع شیطان می‌داند. یعنی کسی که پژوهشگر را صادق نگاه می دارد؛ از او پرسش‌های دشواری درباره‌ی روش ها، معانی و تفسیرها می‌کند و صبورانه به سخنان او گوش می‌دهد.

• در تحلیل موردی منفی[7] پژوهشگر فرضیه‌ها را همزمان با پیشرفت پرس و جو در پرتو شواهد ناقض اصلاح می‌کند.

• روشنگری پژوهشگر از همان ابتدا در مورد سوگیری‌های احتمالی خود با ذکر تجربیات قبلی، سوگیری‌ها و تمایلاتی که احتمالا تفسیرها و رویکردهای مطالعه را شکل داده‌اند؛

• تکنیکی که لینکلن و گوبا آن را حیاتی‌ترین کنترل برای تثبیت اعتبار می‌دانند دریافت نظر شرکت کنندگان در پژوهش در باره‌ی اعتبار یافته‌ها و تفسیرهاست. برای این کار می‌توان یافته ها، تفسیرها و نتایج پژوهش را در گروهی کانونی متشکل از شرکت کنندگان در پژوهش مورد قضاوت قرار داد.

• توضیح مفصل و غنی[8] خوانندگان را برای قضاوت در مورد قابل انتقال بودن یافته‌ها کمک می‌کند. با این توصیف دقیق، خواننده می‌تواند تصمیم بگیرد آیا می‌تواند داده ها، روشها یا یافته‌های ارائه شده در پژوهش را در محیط دیگری به کار گیرد یا خیر.

• داوران بیرونی: به نظر لینکلن و گوبا این داور مثل حسابرس مالی است. او از بیرون فضای پژوهش آن را زیر نظر میگیرد و مشخص می‌کند که آیا یافته‌ها، تفاسیر و نتایج توسط داده‌ها پشتیبانی می‌شود یا خیر (کرس ول ،2009).

اعتماد(پایایی )

در تحقیقات کمی، قابلیت اطمینان به تکرار دقیق فرآیندها و نتایج اشاره دارد. در تحقیقات کیفی با پارادایم های گوناگون، چنین تعریفی از پایایی  چالش برانگیز است. در تحقیق کیفی ماهیت پایایی برانسجام است(گراسوم[9]، 2014). اعتماد  کیفی نشان می دهد که رویکرد محقق در بین پژوهشگران مختلف  سازگار وبا  پروژه های مختلف ثابت است(گیبس[10]، 2007).

بعضی از محققان از جمله استنباکا [11] (2001) پایایی را برای مطالعات کیفی گمراه کننده تلقی کرده اند (گل افشانی، 2003). ولی بعضی دیگر مانند پاتن[12](2001) پایایی را از جمله عوامل کلیدی در مطالعات کیفی شمرده اند و گفته اند که محققان کیفی، باید در طراحی یک مطالعه، تحلیل نتایج و قضاوت درباره ی کیفیت مطالعه، به موضوع پایایی توجهی خاص داشته باشند.

 به نظر کلانت و سل[13] (1992) پایداری ، یا ثبات داده ای یا همان پایایی زمانی حاصل می شود که مراحل تحقیق از طریق آزمون مواردی چون داده های خام، فراورده های تلخیص و فرایندهای یادداشت ها، تأیید شده باشند ( عباس زاده، 1391).

سیلورمن پنج روش را برای ارتقاء قابلیت اعتماد فرایند و نتایج ارائه کرده است که عبارتند از: تجزیه و تحلیل معتبر، مقایسه اطلاعات ثابت، استفاده از داده های جامع، بهره گیری از موارد انحرافی و استدفاه از جداول .  همانطور که داده ها از منابع اصلی استخراج شده اند، محققان باید با دقت صحت و سقم  داده ها را در متن و زمینه به صورت یکسان  بررسی کنند(لاورنس،2015). محدوده تجزیه و تحلیل  داده ها با توجه  به جنبه های کمی درصورت امکان جامع باشد(پاتون[14]، 1999).

در پژوهش کیفی برای رسیدن به اطمینان (پایایی )کاربرد چهار راهکار زیر ضروری است:

• استفاده از فرایند های ساخت یافته از مصاحبه های همگرا

• سازماندهی فرایند های ساخت یافته برای ثبت، نوشتن و تفسیر داده ها

• وجود حداقل دو نفر برای انجام مصاحبه به صورت جداگانه، اما موازی با یکدیگر و مقایسه ی یافته های دو و یا چند محقق

• استفاده از کمیته ی راهنما برای ارزیابی و اجرای برنامه ی مصاحبه. بنابراین، اگر اعضای کمیته با هم دیگر در مورد پدیده ای اجماع داشته باشند، در این صورت، ارزیابی جمعی شان صورت عینی و عملی به خود خواهد گرفت( رائو و پری، 2003).

کرس ول معتقد است که اقدامات زیر به افزایش پایایی کمک می‌کند:

1. یادداشت برداری مفصل و دقیق سرصحنه؛

2. ضبط صوت با کیفیت برای ثبت دقیق گفته‌ها؛

3. آوانگاری گفته‌های ضبط شده؛

4. آوانگاری نکات، مکث‌ها و جزئیاتی که معمولا جا می‌افتند؛

5. کدگذاری ناشناس به کمک کدگذاری که جزو تیم پژوهش نیست؛

6. آنالیز داده‌ها به کمک افراد ناشناس و رایانه به طوری که دیدگاه‌های مجریان پژوهش اثری در تحلیل داده نداشته باشد؛

7. سیلورمن توافق بین کدگذاران رانیز مفید می‌داند. اگر چند کدگذار کار کدگذاری را انجام دهند لازم است بین آنها توافقی درباره شیوه‌ی کار صورت پذیرد(کرسول ،2009).

[1] – Credibility

[2] – Transferability

[3] – peer debriefing

[4] – self-monitoring

[5] – Andreas

[6] – Triangulation

[7] – negative case analysis

[8] – Thick description

[9] – Grossoehme

[10] – Gibbs

[11] – Stenbacka

[12] – Patton

[13] – Clont & Seale

[14] – Patton