متغیر (variable) هر عامل، خصیصه یا شرطی است که با مقادیر یا انواع مختلف در گروهی از افراد یا اشیاء وجود دارد. متغیر را ویژگی قابل اندازه گیری دانست که تغییر می کند. یا ویژگی و صفتی که بین افراد جامعه مشترک بوده، می تواند مقادیر کمی و ارزش های متفاوتی را داشته باشد
یک آزمایش یا تحقیق دارای سه نوع متغیر اصلی می باشد. متغیرهای مستقل، وابسته و متغیرهای کنترل شده.
بنابراین در یک تعریف ساده می توان متغیر را هر ویژگی قابل اندازه گیری دانست که تغییر می کند. متغیر ممکن است از گروهی به گروه دیگر، از شخصی به شخص دیگر، از چیزی به چیز دیگر، از زمانی به زمان دیگر تفاوت داشته باشد.
محققان متغیرها را در شش گروه اصلی طبقه بندی کردند:
- متغیر مستقل ( Independent variable )
- متغیر وابسته ( Dependent variable )
- متغیر میانجی یا تعدیل کننده ( Mediator vartiable )
- متغیر کنترل ( Control vartiable )
- متغیر مداخله‌گر ( Intervening vartiable )
- متغیر بیرونی (extraneous variables)
متغیر ها بر اساس مبانی مختلفی طبقه بندی می شوند. در زیر چند طبقه می آید:
الف: انواع متغیرها بر اساس ارزش : سه دسته اند:
- متغیر کمی (Quantitative variable): دسته وسیعی از متغیرها است و شامل متغیرهای قابل شمارش یا دارای مقدار عددی است. متغیرهای طبقه ای، رتبه ای و نسبتی در این دسته قرار می گیرند مانند (قد، وزن، تعداد و …) که خود به دو دسته کمی متصل (مانند طول ، وزن) و کمی منفصل که مقادیری که می پذیرند اعشار پذیر نیست مانند تعداد دانش آموز یا کلاس و … تقسیم می شوند.
- متغیر کیفی (Qualitative variable): دسته وسیعی از متغیرها است که قابل شمارش نیستند (مقداری عددی ندارند). مقادیر عددی نمی گیرند بلکه ارزش های کیفی می پذیرند. متغیرهای اسمی و ترتیبی در این گروه قرار می گیرند.
- متغیر های دو وجهی: بین کمی و کیفی قرار دارند یعنی هم ارزش کیفی به خود می گیرند و هم مقادیر کیفی مانند مدرک تحصیلی ، درآمد و …
ب- انواع متغیر ها بر اساس رابطه بین آن ها:
1- متغیر مستقل یا پیشبین (independent variables)
متغیر مستقل (independent variables) متغیری است که محقق روی آن کنترل دارد. این کنترل ممکن شامل دستکاری متغیرهای موجود (مثل دستکاری روش تدریس موجود) یا ایجاد تغییرات جدید (مثل اتخاذ یک روش تدریس کاملا جدید) باشد. به هر حال محقق انتظار دارد که دستکاری متغیر مستقل روی متغیر وابسته (یا رابطه آن با متغیر وابسته) تاثیر بگذارد و تغییراتی در متغیر وابسته ایجاد کند.
2- متغیر های تابع یا وابسته یا ملاک (dependent variables)
برآیند آزمایش است. محقق با دستکاری متغیر مستقل، تاثیر آن بر متغیر وابسته را مشاهده می کند. نشانگر تاثیر دستکاری یا اعمال متغیر مستقل می باشد. متغیر وابسته در یک تحقیق متغیری است که در اثر دستکاری متغیر مستقل تغییر می کند. متغیر وابسته، متغیر اصلی مورد توجه محقق است. این متغیر، متغیر پاسخ، برونداد یا ملاک است و عبارت است از وجهی از رفتار یک ارگانیسم که تحریک شده است. متغیر وابسته، مشاهده یا اندازه گیری میشود تا تأثیر متغیر مستقل بر آن معلوم و مشخص شود. هدف محقق آن است که تغییرپذیری متغیر وابسته را تشریح و پیشبینی کند. این متغیر از طریق متغیر مستقل پیش بینی میشود. از طریق تجزیه و تحلیل متغیر وابسته امکان یافتن پاسخ ها یا راه حل هایی برای مسئله ایجاد میشود. محقق قصد دارد این متغیرها را و همینطور سایر متغیرهای تأثیرگذار بر آن را به صورت کمّی و سنجش پذیر درآورد.
3- متغیر های میانجی یا واسطه (moderator variables)
متغیر میانجی (moderator variables) متغیری است که بخشی یا همه ی اثر متغیر مستقل بر متغیر وابسته از طریق آن انتقال پیدا می کند. اگر همه ی این اثر از طریق متغیر واسط انتقال پیدا کند میانجی کامل و اگر فقط قسمتی از این اثر از طزیق متغیر میانجی انتقال پیدا کند به آن میانجی جزئی می گویند. مانند در رابطه بین اثر رضایت شغلی بر فرسودگی ممکن است متغیر تعهد سازمانی نقش میانجی داشته باشد.
ج- انواع متغیر بر اساس نقش آن ها در تحقیق عبارتند از:
- متغیر های علی (همان متغیرهای مستقل یا غیر وابسته) که به عنوان عامل به وجود آورنده ی یک پدیده مورد مطالعه قرار می گیرند.
- متغیر های توصیفی: این متغیر ها مبین صفات و ویژگی های یک پدیده یا شی ء هستند و در واقع وضع آن را توضیح می دهند و در تحقیقات توصیفی و حتی سایر انواع تحقیق در شناخت وضعیت شی ء یا پدیده نقش مهمی دارند، این ها ممکن است از نوع کمی یا کیفی باشند؛ مانند وضع سنی، وضع تحصیلی، وضع سواد، وضع درآمد و …
د- متغیرهای دویا چند ارزشی: بر اساس تعداد ارزش یا عددی که به خود می گیرند به دو دسته دو ارزشی و چند ارزشی تقسیم می شوند. 1- متغیر های دو ارزشی 2- متغیر های چند ارزشی
ه- متغیر های جانبی:
این متغیر ها موضوع اصلی تحقیق را تشکیل نمی دهند بلکه در صحنه ی تحقیق به شکل های مختلف حضور دارند و محقق اقداماتی را در مورد آن ها انجام می دهد. عبارتند از
1- متغیر تعدیل گر : این متغیر مستقیما بر متغیر وابسته اثر ندارد و همچنین در مورد اثر متغیر مستقل بر وابسته نیز نقشی ندارد. بلکه بر جهت و شدت رابطه بین متغیر مستقل و وابسته اثر می گذارد. پس عاملی است که محقق آن را انتخاب می کند تا مشخص کند که آیا تغییر آن موجب تغییر همبستگی بین متغیرهای مستقل و وابسته می شود. نمونه معمول و رایج متغیرهای تعدیل کننده شامل سن، جنس، فرهنگ و سایر متغیرهای جمعیت شناختی یا دموگرافیک است که محقق اندازه گیری کرده و در تجزیه و تحلیل خود لحاظ می کند.
2- متغیرهای کنترل (control variables)
متغیر کنترلی (control variables) متغیری است که به شیوه ای در پژوهش کنترل می شود. یادگیری زبان و تدریس زبان یک فرآیند خیلی پیچیده است. در یک مطالعه امکان لحاظ کردن تک تک متغیرها وجود ندارد. بنابراین، متغیرهایی که بطور خاص در یک مطالعه اندازه گیری نمی شوند، در بین نمونه ها ثابت، خنثی یا توزیع شده نگهداری شده یا حذف می شوند؛ بدینوسیله از تاثیر و سوگیری بر متغیرهای دیگر جلوگیری می شود. متغیری که به این شکل کنترل شود، متغیر کنترلی نامیده می شود.
در تحقیقات آزمایشی متغیر کنترل عاملی است که در پژوهش بایستی ثابت نگهداشته شود. مثلا در بررسی تاثیر نور بر رشد گیاهان بایستی متغیر نوع خاک را ثابت نگه داشت.
متغیر مداخله گر (intervening variables) به فرآیندهای انتزاعی اطلاق می شود که مستقیما قابل مشاهده و اندازه گیری نیستند اما با متغیرهای مستقل و وابسته تحقیق ارتباط دارند. متغیر مداخله گر متغیری است که ممکن است روی نتایج تحقیق یا روی تاثیر متغیر مستقل بر متغیر وابسته اثر بگذارد، اما محقق نمی تواند آن را مشاهده یا اندازه گیری کند. مثلا در زبان آموزی و تدریس زبان خارجی، معمولا متغیر مداخله گر در ذهن نمونه ها وجود دارد که می تواند شامل فرآیندهای یادگیری زبان باشد که محقق نمی تواند در آنها دخلی داشته باشد. مثلا اگر روش تدریس خاصی متغیر مستقل و تسلط بر قیدها متغیر وابسته باشد، پس فرآیندهای یادگیری زبان نمونه ها یک متغیر مداخله گر است که محقق نمی تواند ببیند یا اندازه گیری کند.
متغیر بیرونی (extraneous variables)
متغیر بیرونی (extraneous variables) یا متغیر مخدوش کننده (confounding variables) آندسته از عواملی است که در محیط پژوهش ممکن است روی متغیر یا متغیرهای وابسته مطالعه تاثیر داشته باشند، اما قابل کنترل نباشند. متغیر بیرونی یا مخدوش کننده برای نتیجه تحقیق خطرناک است. ممکن است به روایی و پایایی نتایج صدمه بزند، چه روی متغیر مستقل یا متغیر وابسته تاثیر بگذارد یا روی متغیرهای تعدیل کننده. متغیرهای بیرونی را نمی توان کنترل کرد، اما بایستی به نوعی در مطالعه لحاظ شده و در تفسیر نتایج در نظر گرفته شوند. معمولا برای کنترل متغیرهای مخدوش کننده در یک مطالعه، محققان سعی می کنند طوری نمونه گیری کنند که سطح متغیرهای مخدوش کننده در گروه های مطالعه یکسان باشد و یا نمونه های دارای متغیر مخدوش کننده را از مطالعه کنار می گذارند.
سایر انواع متغیر
به هر حال با توجه به رشته، نوع کاربرد، ماهیت مفهوم؛ انواع مختلفی از متغیرها معرفی شده است. که در زیر تنها تعریف هر یک آورده می شود. در حالی که در جبر و ریاضی متغیر چیزی است که مقدار آن نامعلوم یا مجهول است، در آمار متغیرهای زیادی وجود دارد.
متغیر اسمی (Nominal variable): نام دیگری برای متغیر طبقه ای است.
متغیر مخدوش کننده (Confounding variable): متغیر مازادی که دارای تاثیر پنهان بر نتایج آزمایش است.
متغیر ترتیبی (Ordinal variable): شبیه به متغیر طبقه ای است، اما ترتیب مشخصی دارند. مثل سطح درآمد کم، متوسط و بالا را می توان یک متغیر ترتیبی در نظر گرفت.
متغیر گسسته (Discrete variable): متغیری است که دارای مقادیر گسسته یا مشخص است. مثلا تعداد ماشین های یک پارکینگ یا تعداد بچه های یک خانوار.
متغیر رتبه ای (ranked variable): نوعی متغیر ترتیبی است که در هر نقطه داده می تواند یک رتبه داشته باشد (اولین، دومین، سومین و غیره)
متغیر طبقه ای (Categorical variable): متغیرهایی است که می توان آن را طبقه بندی یا دسته بندی کرد. مثلا متغیر خمیر دندان را می توان به برندهای مختلف طبقه بندی کرد مثل خمیر دندان کلگیت یا آکوافرش
متغیر مستقل (Independent variable): متغیری است که تحت تاثیر محقق قرار نمی گیرد. یعنی محقق نمی تواند روی متغیر مستقل تاثیر بگذارد. معمولا متغیر مستقل در محور ایکس آورده می شود.
متغیر اندازه گیری (measurement variable): متغیری است که عدد یا مقداری با آن می آید مثل مقدار چیزی یا شماره چیزی.
متغیر نسبتی (Ratio variables): شبیه به متغیر فاصله ای است، اما دارای صفر معنادار است.
متغیر پیوسته (Continuous variable): متغیری است که می تواند مقادیر بی نهایت به خود بگیرد مثل متغیر زمان یا متغیر وزن
متغیرهای تصادفی (Random variables): متغیرهای مرتبط با پروسه های تصادفی است و عددی به برآیند وقایع تصادفی اختصاص می دهند.
منبع:
حافظ نیا، محمد رضا.(1385). مقدمه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی. تهران: انتشارات سمت.