اقدام پژوهی که در زبان انگلیسی Action Research خوانده می شود به معنی پژوهش در عمل است. پژوهش در عمل نوعی از مطالعه و بررسی است که افراد برای تغییر وضعیت نامطلوب و رسیدن به وضعیت نسبتا مطلوب و در نهایت بهسازی کارها در محیط شغلیشان بکار می برند.

اقدام پژوهی یک شکل غیر سنتی پژوهش است که اغلب جامعه محور (گروه محور) است و توسط یک کارورز با جمعی از آنها انجام می شود. بورلی (۱۹۹۳) اقدام پژوهی را پژوهش آگاهانه، سنجیده و معطوف به راه حل تعریف می کند که به صورت فردی یا گروهی انجام می شود. اقدام پژوهی از طریق چرخه های حلزونی شامل شناسائی مسئله، گردآوری نظام مند داده ها، تفکر و بازاندیشی، تحلیل و نهایتا تعریف مجدد مسئله توصیف می شود.
دو اصطلاح اقدام و پژوهش، چهره اصلی این روش نمایان می شود. ازمون نظر در حین عمل، به عنوان وسیله ای برای بهبود کار و ابزاری برای ارتقاء سطح دانش… » آنها نتیجه می گیرند که این تعریف بر اهمیت اقدام تأکید دارد. ما با این نظر موافقیم که اقدام باعث به جریان افتادن پژوهش می شود و نیروی برانگیز اننده ای به حساب می آید. اقدام پژوهان اغلب نسبت به آنچه انجام می دهند متعهد و علاقه مند هستند » (مک نیف و همکاران، ۱۳۸۲، ص ۲۸(.
کارسون و همکاران (۱۹۸۹) نیز اقدام پژوهی را ترکیبی از عمل و پژوهش و تلاشی برای شناخت اقدامات تربیتی به منظور اصلاح و بهبود محیط آموزشی تعریف می کنند و بر این نکته تأکید دارند که بیشتر کسانی که در یک پروژه اقدام پژوهی مشارکت داشته اند، از نقش و جایگاه تجربه سخن می گویند. آنها در پاسخ به این سؤال که اقدام پژوهی چیست، می گویند : اول از همه، اقدام پژوهی جنبه عملی دارد. به عبارت دیگر، اقدام پژوهی تلاشی در جهت شناخت بهتر مسائل زندگی واقعی کلاس درس و مدرسه و چگونگی رویارویی با آنهاست. دوم، اقدام پژوهی به مشاهده منفعل محدود نمی شود بلکه اقدام و عمل را در مرکز توجه خود دارد. این تمرکز توجه ایجاب می کند که محققان به گونه ای در عمل درگیر شوند که به بهبود اقدامات تدریس در یک کلاس خاص یا در یک مدرسه منتهی شود. سوم، اقدام پژوهی دمکراتیک است. این شیوه پژوهش میزان بیشتری از گفتگو و تعامل بین همکاران را ترغیب کرده و مشارکت فعال در تلاش مداوم برای بهبود تدریس را ایجاب می کند. چهارم، اقدام پژوهی نظام مند و فکورانه و در چرخهای چهار مرحله ای انجام می شود. و آنچه مسلم است در اقدام پژوهی به طور همزمان روی شناخت اقدام تربیتی ونیز بهبود و اصلاح آن تلاش می شود. به عبارت دیگر، اقدام پژوهی روشی برای شناخت و نیز بهبود موقعیت آموزشی است. در یکی از مقالات جستجو شده در شبکه اینترنت (ASCD)، اقدام پژوهی به عنوان فرآیند پرسیدن سؤالات مهم و تلاش برای یافتن پاسخ این سؤالات به شیوه ای روشن مند تعریف شده است. این پرسش ها معنادار وحائز اهمیت هستند، یعنی محقق قصد و یا نیاز دارد پاسخ به این پرسش ها را که از نزدیک با موقعیت کاری او مرتبط هستند، بداند. از این رو اقدام پژوهی جنبه بسیار عملی داشته و ریشه در کار روزانه محقق دارد.

تعریف و هدف های اقدام پژوهی:

ژانت مسترز (۲۰۰۰) برای توصیف و تبیین اقدام پژوهی از میان تعاریف بسیاری که ارائه شده است، سه تعریف را برگزیده که به این شرح مطرح می شود  .اقدام پژوهی، پژوهشی نظام دار، گروهی، مبتنی بر همکاری ، خود اندیشیده و انتقادی است که توسط شرکت کنندگان در این پژوهش انجام می شود . در تعریف دیگر، علاوه بر عناصر موجود در این لیکن در این نوشتار به سبب ضرورت موضوعی، اقدام پژوهی در حوزه آموزش و پرورش مورد توجه و تأکید می باشد. کارسون و همکاران (۱۹۸۹) در یک جمع بندی مواردی را با عنوان «آنچه اقدام پژوهی است» به شرح زیر ذکر کرده اند .

اقدام پژوهی فرآیندی است که آموزش و پرورش را از طریق تغییربهبود می بخشد.
• اقدام پژوهی، کار گروهی مربیان برای بهبود اقدامات آموزشی است.
• اقدام پژوهی، تأمل و باز اندیشی در مورد امر تدریس است.
• اقدام پژوهی، جمعی و مشترک است؛ یعنی مربیان در جهت تقویت روابط با دیگر مربیان گفتگو و کار می کنند.
• اقدام پژوهی، بنا نهادن و تشکیل گروههای خود – انتقاد از مربیاناست.
• اقدام پژوهی، فرآیند نظام مند یادگیری است.
• اقدام پژوهی، فرایندی است که ایجاب می کند ما ایده های خود درباره آموزش و پرورش را به بوته آزمایش بگذاریم.
• اقدام پژوهی، خالی از تعصب ” است .
• اقدام پژوهی، یک تحلیل انتقادی از محل های کار ماست.
• اقدام پژوهی، تأکید روی موارد خاص است
• اقدام پژوهی، چرخه ای از برنامه ریزی ، عمل، مشاهده ” و باز -اندیشی و تفکر است.
• اقدام پژوهی، کار در گروه های کوچکی از مربیان است. • اقدام پژوهی، اثبات درستی اقداماتی است که در جریان تدریس انجام می شود.

آثار اقدام پژوهی:

شواهد روز افزون حاکی از آن است که درگیر شدن در اقدام پژوهی، اثراتی مثبت مشخص و حرفه ای روی کارگزاران آموزشی دارد. « اقدام پژوهی فرصت هایی را در اختیار معلمان می گذارد تا دانش و مهارت لازم در اقدام پژوهی را به دست آورند؛ این رویکرد پژوهشی را به کار بندند و از گزینه ها و امکانات برای تغییر آگاه شوند. معلمان شرکت کننده در اقدام پژوهی نسبت به اقدامات خویش منتقدتر و فکورتر بوده و با دقت بیشتری روی روشها، ادراکها و شناخت های خودشان و نیز کل رویکردشان به فرایند تدریس تأمل و تفکر می کنند» (بورلی، ۱۹۹).
به لحاظ اینکه در اقدام پژوهی خود معلم پژوهشگر است و نقش اصلی پژوهش را به عهده دارد، لذا می تواند مسئله ملموسی را که با آن رو به رو است، حل کند تا بهبودی امور را میسر سازد. «از آنجا که معلمان در هر نظام آموزشی نقش اصلی را بر عهده دارند، به عنوان پژوهشگران بالقوه، برای مشخص کردن موقعیت های نامعین در رابطه با فعالیت هایشان می توانند روش علمی را به کار برده و با استفاده از اقدام پژوهی فعالیتهای خود را بهبود بخشند.
کارسون و همکاران (۱۹۸۹) دلایل چندی را برای توجیه درگیر شدن در پروژه اقدام پژوهی بر می شمارند که می توان از آنها به عنوان اثرات مثبت مرتب بر اقدام پژوهی یاد کرد. این دلایل عبارتند از :
• اقدام پژوهی با سؤالات و مسائل ما سر و کار دارد نه مسائل و سؤالات شخص دیگر.
• اقدام پژوهی در لحظه حال و اکنون شروع می شود. به عبارت دیگر می توان اجرای اقدام پژوهی را به سرعت آغاز کرد.
• اقدام پژوهی بارها و بارها از این آزمون که از طریق آن مربیان می توانند شناخت بهتری از اقدامات آموزشی به دست آورده و آنها را بهبود بخشند، موفق بیرون آمده است.
• اقدام پژوهی می تواند به تدریس بهتر و یادگیری مؤثرتر منجر شود.
• اقدام پژوهی می تواند به برقراری ارتباط های مفیدتر با همکاران کمک کند.
– اقدام پژوهی خود ارزشیاب است؛ یعنی شامل ارزشیابی مداوم از فرایند پژوهش و ایجاد تغییر و اصلاح برای هماهنگ کردن پژوهش و عمل است. به عبارت دیگر، اصلاحات و تغییرات ایجاد شده در موقعیت به طور مداوم مورد ارزشیابی قرار می گیرد. در همین ارتباط تکوینی بودن فرایند اقدام پژوهی معنا و مفهوم می یابد. مقصود این است که در پرتو خود ارزشیابی اقدام پژوهی این امکان وجود دارد که تعریف مسئله، اهداف و روش شناسی آن در جریان پژوهش مورد بازنگری قرار گرفته و تغییر کند.

مراحل پژوهش در عمل:

قرار گرفتن در شرایط غیر قابل انتظار و مبهم (درگیر شدن با مسأله)
 اقدام در جهت شناسایی مسأله (جمع آوری اطلاعات پیرامون مسأله و علل احتمالی آن(
 تشخیص راه حل های احتمالی و برنامه ریزی برای اجراء
 اجرای هر یک از راه حل های احتمالی (اقدام برای رفع مشکل(
 مشاهده و ثبت اطلاعات (گردآوری اطلاعات(
 تجزیه و تحلیل داده ها
بررسی نتایج و تشخیص دقیق تر و شفاف تر مسأله در صورت حل نشدن آن
 تشخیص راه حل های جدید و شفاف تر و برنامه ریزی برای اجراء این راه حل ها (شروع سیکل جدید)این سیکل آن قدر ادامه می یابد تا دقیقا منجر به شناسایی و حل مسأله شود. ریز اقدامات انجام شده در هر مرحله باید دقیقا برای تکمیل اطلاعات خود بهره گیری از آن و نقد و بررسی همکاران گزارش شود.

مراحل تهیه طرح اقدام پژوهی:

تنظیم موضوع
مقدمه و بیان مسأله
تعریف و تبیین واژه ها برای تفهیم بهتر مسأله
اجرای برنامه
نتیجه گیری
بیان محدودیت ها و مشکلات
پیشنهادات
فهرست منابع

تفاوت اقدام پژوهی با پژوهش های دانشگاهی:

در اقدام پژوهی تغییرات بر اساس شرایط و قراین شغلی و محیط کار است اما در پژوهش های حرفه ای تغیرات بر اساس فرضیه مخبرانه شکل می گیرد.
در اقدام پژوهی نمونه واقعی مورد نظر است ولی در پژوهش های حرفه ای نمونه ها انتخابی است.
در اقدام پژوهی شخص شاغل و درگیر کار با مسأله درگیر است اما در تحقیق حرفه ای پژوهشگران ناظر بر مسأله پژوهش می پردازند.
در اقدام پژوهی یافته های پژوهشی توسط خود شاغل و درگیر با مسأله به مرحله عمل در می آید اما در پژوهش های حرفه ای پژوهشگر یافته ها را به عوامل اجرایی ارائه می دهد.
در اقدام پژوهی یافته ها پژوهشی توسط خود شاغل و درگیر با مسأله مورد ارزیابی قرار می گیرد اما در پژوهش های حرفه ای و کلان، یافته های پژوهشگر را دیگران ارزشیابی می کنند.