روش تحقیق کیو (Q) چیست؟
روش تحقیق کیو Q-methodology یک مطالعه سیستماتیک پیرامون ذهنیت و دیدگاه افراد موردمطالعه می‌باشد. در این روش‌شناسی کوشش می‌شود تا دیدگاه‌های متفاوت افراد پیرامون مقوله مورد بررسی شناسایی رتبه‌بندی شود. به هین خاطر این روش گاهی مرتب‌سازی کیو Q-sort نیز گفته می‌شود. روش‌شناسی کیو، فنی است که پژوهشگر را قادر می‌سازد تا اولا ادراکات و عقاید فردی را شناسایی و طبقه‌بندی کند و ثانیاّ به دسته‌بندی گروه‌های افراد بر اساس ادراکاتشان بپردازد. در واقع با کمک و استفاده از این روش‌شناسی پژوهشگر قادر خواهد بود تا با استفاده از مراحل تعریف شده در آن، نهایتا ذهنیت افراد و الگوهای تفکری آنان را نسبت به موضوعات مختلف آشکار نماید.
معمولاً روش کیو را پیوند بین روش تحقیق کیفی و کمی می¬دانند زیرا از یک سو، انتخاب مشارکت¬کنندگان از طریق روش-های نمونه¬ گیری احتمالی صورت نمی¬گیرد بلکه نمونه افراد به طور هدفمند و با اندازه‌‌ای کوچک انتخاب می¬شود که آن را به روش کیفی نزدیک می¬سازد و از سوی دیگر، یافته ¬ها از طریق تحلیل عاملی و به صورت کاملاً کمی به دست می¬آیند. همچنین به دلیل شیوه گردآوری داده¬ها(مرتب سازی)، عمیق¬تر می¬توان از ذهنیت مشارکت کنندگان آگاه شد. تفاوت اصلی روش کیو با دیگر انواع تحقیق در علوم اجتماعی در این است که در روش¬شناسی کیو، به جای متغیرها افراد تحلیل می¬شوند. در این مقاله به تاریخچه، تعاریف، مفاهیم و الگوریتم اجرایی روش تحقیق کیو پرداخته می‌شود.
تاریخچه و پیدایش روش شناسی کیو
خاستگاه روش شناسی کیو را باید در منظری سازه¬گرا (constructive) جستجو کرد. روش شناسی کیو با پذیرش این امر که انسان-ها براساس تصاویری که از واقعیت دارند عمل می¬کنند نه براساس خود واقعیت، سازه¬گرایی معرفت شناسانه را برگزید. این نوع نگاه، به رویکرد شناختی نزدیک است؛ رویکردی که معتقد است رفتارها باید از طریق پردازش اطلاعاتی برگرفته از محرک¬ ها بررسی شود نه خود محرک¬ها. روش شناسی کیو (روش Q) با تاسیس مرکز تحقیقات استیفنسون در دانشگاه میسوری در سال ۱۹۸۵ و انجمن بینالمللی مطالعات علمی ذهنیت در سال ۱۹۸۹ که ماموریت خود را گسترش این روش‌شناسی قرار دادهاند رشد بیشتری یافت.
روش‌شناسی کیو را ویلیام استیفنسون در دهه ۱۹۳۰ میلادی ابداع کرد. او به منظور پاسخگویی به این پرسش که «چه چیزهایی اشخاص را منحصر به فرد می‌سازد؟» به این ابداع دست زد. استیفنسون به جای شناخت چیزهای مشترکی که جمعیت بزرگی از اشخاص دارا هستند، با طرح این پرسش به دنبال درک فردیت آنها بود. احتمالاً تاکنون کنجکاو شده اید که دلیل نامگذاری این روش‌شناسی به «کیو» چیست. در واقع، اولین بار در سال ۱۹۳۵، سر گاتفری اچ تامسون انگلیسی که یک متخصص تحلیل عاملی بود، از حرف q برای نمایش «همبستگی افراد» استفاده کرد تا آن را از حرف r که همبستگی بین متغیرها یا را نشان می‌داد، متمایز سازد. به این ترتیب، استیفنسون نیز از حرف Q برای نامگذاری روش‌شناسی خود استفاده کرد زیرا این روش‌شناسی به شناخت ذهنیت‌ها می‌پرداخت و همبستگی بین افراد و نه صفات در آن نقش اساسی داشت.
تعریف روش تحقیق کیو
روش شناسی کیو (Q) نوعی روش تحقیق است که در روانشناسی و دیگر علوم اجتماعی برای مطالعه نظام مند ذهنیت افراد، یا به بیان دقیق تر، دیدگاه ها، نظریه ها، عقاید و باورها و نگرش آن ها به کار می‌رود. از آنجا که روش شناسی کیو (روش Q) شناسایی الگوهای فکری حاکم بر تصمیمات فردی را تسهیل می کند، تصمیم گیران را در مرکز تحلیل قرار می دهد. پیش فرض مهم کیو این است که ذهنیت قابل انتقال است، زیرا فقط زمانی می‌توان آن را همانند هر رفتار دیگری به‌طور نظام مند تحلیل کرد که انتقال یابد و به‌طور مؤثر نشان داده شود. از این ذهنیت ها برای ساختن گونه‌هایی از دیدگاه های مختلف استفاده می‌کند. بنابرین روش کیو، فنی است که پژوهشگر را قادر می سازد تا اولاً ادراکات را شناسایی و طبقه بندی نموده و ثانیاً به دسته بندی گروه‌های افراد براساس ادراکاتشان بپردازد.
این روش برای مشحص نمودن مجموعه ای از اندیشه‌های فلسفی، روانشناختی، علوم سیاسی و ارتباطات که به پژوهش در مورد فرد معطوف است، ابداع شده است. با بهره گیری از روش کیو، می توان اطلاعات مورد نیاز را از مسئولان و نخبگان جامعه بدست آورد. به عبارت دیگر پژوهشگر با استفاده از این روش می خواهد برای عاملها، معنا و تفسیری بیاورد که ذهنیت افراد را شناسایی و اطلاعات مبهم و پنهانی که در ورای این اطلاعات آشکار نهفته است را کشف نماید. روش کیو ضمن برخورداری از ویژگ یهای روش کیفی، از رویکرد کمی نیز برخوردار است و از آمار بیشترین بهره را می برد؛ زیرا از رو شهای آماری مانند روش تحلیل عاملی برای دسته بندی مولفه های اصلی کمک می گیرد.
مراحل روش تحقیق کیو
روش کیو از پنج گام تشکیل شده است.
مراحل روش تحقیق کیو
در گام نخست با مطالعات کتابخانه¬ای، ادبیات تحقیق و پیشینه پژوهش بررسی شده و پیش زمینه انجام فازهای بعدی فراهم می-آید. محقق با انجام فاز اول نسبت به موضوع شناخت عمیقی می¬یابد.
در گام دو با استفاده از مصاحبه و بررسی اسناد و مدارک، اطلاعات تکمیلی در خصوص مسائل مرتبط با تحقیق بدست می¬آید. نتایج گام نخست و دوم فضای گفتمان را تشکیل می¬دهد.
در گام سه باید با ارزیابی و جمع¬بندی محتویات فضای گفتمان به آن سرو سامان داده و نمونه¬ای از عبارات را به عنوان نمونه کیو از میان آنها انتخاب کرد. مککئون و توماس تعدادی بین ۳۰ تا ۱۰۰ عبارت را برای نمونه کیو پیشنهاد کرده¬اند، ولی معمولاً تعدادی بین ۵۰ تا ۷۰ عبارت انتخاب می¬شود. دانر معتقد است تعداد مناسب عبارت برای آنکه یافته¬ها دارای اعتبار آماری باشند، بین ۲۰ تا ۶۰ عبارت است.
در گام چهار مشارکت¬کنندگان به مرتب سازی و دسته¬بندی کارت¬های دسته کیو (Q deck) خواهند پرداخت. در حقیقت، این فاز، مرحله گردآوری داده¬ها اسست.
در گام پنج به تحلیل داده¬های گردآوری شده با روش تحلیل عاملی کیو و تفسیر عامل¬های استخراج شده پرداخته می¬شود. لازم به ذکر است، در مطالعات کمی، جامعه¬ای وجود دارد که نتایج مطالعه در آن سطح به کار می¬روند و دارای نمونه¬ای است که با روش تصادفی انتخاب می¬شود و عموماً نمونه معرف آن جامعه است. روش کیو فاقد چنین جامعه و نمونه¬ای است و معمولاً پژهشگر، نمونه افراد را از میان کسانی انتخاب می¬کند که آیا ارتباط خاصی با موضوع تحقیق دارند و یا دارای عقاید ویژه¬ای هستند.
خلاصه و جمع‌بندی
از آنجا که روش‌شناسی کیو روش‌های کیفی را با دقت آماری روش‌های کمی ترکیب می‌کند، کاربرد فراوانی در کاوش گفتمان‌های اجتماعی تکوینیافته در الگوهای ذهنی و نگرش‌ها داشته است. از روش Q به عنوان پلی بین تحقیق کیفی و کمی یاد شده است که همچون روش‌شناسی کمی سطح بالای دقت ریاضی را دارد و اندازه‌گیری مستقیم را میسر می‌سازد. همچنین مولفه تشریحی قابل مقایسه با روش‌شناسی کیفی را دارد. این روش به‌منظور: استنباط اندیشه‌ها و احساسات مؤثر درونی و اندازه‌گیری مستقیم پاسخ طراحی شده است. این روش راجع به یک شخص نیست، بلکه از یک شخص است.
نقطه قوت اصلی این روش را در پیوند نزدیک آن با نظریه میدانند. به این معنا که اگر یک نظریه یا جنبه‌هایی از یک نظریه به‌صورت مقوله‌هایی قابل توصیف باشد و اگر بتوان ماده‌هایی تولید کرد که بیانگر آن مقوله‌ها باشند، در این صورت کیو یک رویکرد قوی برای آزمودن نظریه است. روش‌شناسی کیو در بررسی مسایل مربوط به تصمیمات و خطمشیگذاریهای عمومی از دقت بالایی برخوردار است که این امر برای سایر روش‌های پژوهش میسر نیست. روش¬های رایج برای بررسی پایایی مانند آزمون – آزمون مجدد برای محاسبه ضریب پایایی مرتب سازی کوی قابل اجرا است. همچنین اگر بتوان عبارات را به دو دسته به نسبت مشابه تقسیم کرد، روش دونیمه کردن نیز برای بررسی پایایی امکان¬پذیر است. شیوه دیگر به¬ کارگیری یک دسته کارت برای دو نمونه افراد مشابه یا به¬ کارگیری دو دسته کارت مشابه برای یک نمونه افراد است.
منبع: کتاب روش تحقیق کیو نوشته علیرضا خشگویان نشر سازمان صدا و سیما