با استفاده از منابع گوناگون مي توانيم از رخدادها و مسائل اطراف خود و اتفاقاتي كه در محيط كار ما رخ مي دهد ، آگاه شويم . اين منابع متعدند و احساس ، مشاهده ، اسناد و مدارك موجود و … را شامل مي شوند . بديهي است كه ما براي اينكه تصوير روشني از وضع موجود داشته باشيم لازم است داده ها يا اطلاعات لازم در اين باره جمع آوري كنيم .
بطور كلي در مرحله ي گردآوري اطلاعات هر معلم پژوهنده به دو نوع گردآوري اطلاعات نياز دارد كه در اين چرخه از آن ها تحت عنوان « شواهد (1) » و « شواهد (2) » ياد مي شود .
1-3- شواهد (1) :
در اين مرحله از گردآوري اطلاعات (شواهد 1) كه خانم مك نيف آن را شواهد تشخيصي مي نامد ، معلم پژوهنده براي تشخيص مسأله اطلاعاتي را جمع آوري مي كند تا مشخص كند كه مسأله يا مشكل موردنظر وجود دارد و او به رفع يا كاهش آن اقدام مي نمايد . در واقع اين شواهد ارايه ي تصويري روشن قبل از اقدام به پژوهش و جمع آوري اطلاعات براي تشخيص و شناخت و موجوديت مسأله است . اين شواهد مي تواند نظر همكاران و مديريت مدرسه ، اطلاعات خود مورد پژوه ، مشاهده ي پژوهشگر و … باشد . به عنوان نمونه اگر مشكل دانش آموز مشكلي رفتاري باشد ، شواهد (1) مي تواند مشاهده ي پژوهشگر در محيط هاي مختلف و زير نظر داشتن دانش آموز ، گله و شكايت همكلاسي ها و ديگر دانش آموزان و … را دربرگيرد .
2-3- شواهد (2) :
منظور از شواهد (2) در چرخه ي اقدام پژوهي اين است كه پس از اقدام راه حل هاي پيشنهادي و كاهش يا رفع مسأله يا موضوع پژوهش ، معلم پژوهنده بايد دلايل و مداركي ارايه نمايد كه بر رفع يا كاهش مشكل دلالت كند . به عبارتي ديگران چگونه مي توانند بفهمند كه مسأله ي مورد پژوهش حل شده است ؟ اينجاست كه معلم پژوهنده بايد شواهد ، دلايل و اطلاعاتي را گردآوري و ارايه كند تا تغييرات خود را نشان دهد . البته منابع شواهد (2) مي تواند همان منابع شواهد (1) باشد .
3-3 منابع گردآوري اطلاعات :
1- همكاران ، مدير و ديگر كاركنان مدرسه
2- والدين دانش آموز
3- خود دانش آموز
4- بازديد از كلاس و مدارس خود و ديگران .
5- كتب ، مجلات و روزنامه ها .
6- اطلاعات حاصل از مصاحبه ها و
پرسش نامه ها
7- يادداشت هاي روزانه و خاطرات افراد .
8- تحقيقات و پژوهش هاي ديگران در زمينه ي موضوع موردنظر .
9- اطلاعات مربوط به صندوق پيشنهادها و نظرات مدارس .
4-3 ابزار جمع آوري اطلاعات در اقدام پژوهي :
بطور كلي در پژوهش هاي علمي و آكادميك از چهار روش براي گردآوري اطلاعات استفاده مي شود كه عبارتند از مشاهده ، مصاحبه ، پرسشنامه و اسناد و مدارك . هريك از روش هاي مذكور كاربردها و ويژگي هايي دارد و لازم است كه همه ي پژوهندگان عمل پيش از اقدام به پژوهش با اين روش ها و فنون به خوبي آشنا شوند .
اينكه چه روش و يا فنوني را بايد در اقدام پژوهي به كار برد ، به موضوع پژوهش و هدف آن بستگي دارد . بهتر است در اقدام پژوهي تا حد ممكن از روش هاي متعددي براي كسب اطلاعات استفاده شود .
1-4-3- مشاهده :
« مشاهده از مهم ترين ، طبيعي ترين و پركاربردترين شيوه ها و ابزار تحقيق است . به تعبير “وب” تمامي تحقيقات اجتماعي با مشاهده آغاز مي شوند و با آن نيز پايان مي پذيرند » .[5]
نگاه مستقيم يك پژوهشگر از طريق حواس پنجگانه به يك پديده يا مسأله اجتماعي مشاهده ناميده مي شود . «آقاي رنه كونيك مي نويسد كه رابطه با جهان به وسيله ي حواس پنجگانه به وجود مي آيد و ما به كمك آن حواس ، تجربيات خود را مي اندوزيم . بدين معنا ، مشاهده نوعي كسب تجربه از جهان است كه به طريق ساده و به كمك ادراك و حواس انجام مي گيرد » . [6]
2-4-3- انواع مشاهده :
تكنيك هاي مشاهده مي تواند به تناسب موضوع و اقتضاي شرايط موضوع پژوهش به شيوه هاي گوناگون انجام گيرد.[7] برخي از انواع مشاهده عبارتند از :
* مشاهده ي سيستماتيك و غيرسيستماتيك (با برنامه و بدون برنامه ي زمينه ي تئوريكي) .
* مشاهده ي با ساخت و بدون ساخت (با مشاهده نامه و بدون مشاهده نامه) .
* مشاهده ي آشكار و پنهاني (نگاه مستقيم و يا غيرمستقيم به يك پديده يا موضوع اجتماعي) .
* مشاهده ي مشاركتي و غيرمشاركتي (وجود همكاري و مشاركت يا عدم آن در بطن يك مسأله ي اجتماعي و نگاه به آن) .
* مشاهده با استفاده از شيوه هاي آماري (ثبت تكرار دفعات يك رفتار در پديده و تهيه ي جداول آماري) .
5-3- مصاحبه :
از مصاحبه در اكثر روش هاي تحقيق استفاده مي شود . با توجه به ويژگي هاي پژوهش در عمل ، شايد بتوان گفت مصاحبه مناسب ترين براي گردآوري اطلاعات در اين روش تحقيق است . چراكه مي‌توانيم با بازكردن بحث مربوط به پرسش ها و ژرف نگري ، به مطالب عميق تري دست يابيم . انواع مصاحبه عبارت است از :
1- مصاحبه ي ساختار يافته ؛ سئوالات از قبل طراحي شده و منظم و دقيق است .
2- مصاحبه ي بدون ساختار ؛ سئوالات باز است و در ضمن مصاحبه به وجود مي آيد .
1-5-3- ملاحظات عملي در مصاحبه :
* سئوالات مربوط به موضوع باشد .
* از كلمات و اصطلاحات ساده استفاده شود .
* در ابتداء هدف از مصاحبه ذكر شود .
* زمان و مكان مصاحبه مناسب باشد .
* به مصاحبه شونده قول دهيد كه نتايج مصاحبه را براي او خواهيد فرستاد .
6-3- پرسش نامه :
امروزه به ويژه در كشور ما استفاده از پرسش نامه در ميان پژوهشگران مرسوم شده است . البته اكثر پژوهشگران بي
آن كه جوانب گوناگون پرسش نامه را بررسي كنند و روا بودن آن را به درستي تشخيص دهند ، به تهيه و استفاده از آن مبادرت مي ورزند . بنابراين ساخت پرسش نامه ، نحوه ي تنظيم آن و … نقشي ويژه در كار تحقيق دارد .
1-6-3 انواع پرسش نامه :
1- پرسش نامه با پاسخ هاي باز 2- پرسش نامه با پاسخ هاي بسته
v پرسش نامه با پاسخ هاي باز :
كه به آن پرسش نامه با پاسخ هاي تشريحي نيز مي گويند (Mcniff,p-99 ) چرا كه پاسخگويان مي توانند به صورت گسترده به پرسش ها پاسخ دهند . پرسش هاي پاسخ باز به صورت « به نظر شما …؟» و نظاير آن طرح مي شوند . اين پرسش نامه ها به نوبه ي خود داراي مزايا و معايبي نيز هستند .
v پرسش نامه با پاسخ هاي بسته :
در اين نوع از پرسش نامه ها ، تهيه كننده ي پرسش نامه پاسخ سؤال را از پيش آماده مي كند و پاسخگو فقط طبق دستور پرسش نامه به صورت « بلي » يا « خير » ، خط كشيدن زير كلمات ،علامت زدن و … به آن پاسخ مي دهد . سادگي در استخراج جواب ها و محدوديت در پاسخ به سئوالات به ترتيب از جمله مزايا و معايب اين گونه پرسش نامه ها است .
2-6-3- برخي ملاحظات عملي در طرح پرسش نامه :
1- در ابتداي پرسش نامه اهداف پژوهش خود را مشخص كنيد .
2- زمان پاسخ دهي به سئوالات را مشخص كنيد .
3- سعي كنيد از خواستن برخي مشخصات فردي از پاسخگو خود داري نماييد .
4- پرسش نامه را قبل از دادن به جامعه ي آماري مورد نظر ، اعتبار يابي كنيد تا اشكالات موجود در آن رفع شود .
7-3- اسناد و مدارك :
يكي از شناخته شده ترين ابزار گردآوري اطلاعات اسناد و مدارك هستند كه در اكثر پژوهش ها مورد استفاده قرار مي گيرند . مقصود از اسناد و مدارك ، نوشته ها و آثاري است كه از گذشته هاي دور و نزديك باقي مانده است و پژوهشگر مي تواند با توجه به هدف تحقيق از آنها استفاده كند . اسناد و مدارك انواع متفاوت دارد از آن جمله است :
1-7-3- اسناد مكتوب :
اين اسناد سوابق شخصي ، يادداشت هاي روزانه ي افراد ، آئين نامه ها ، مقاله ها ، كتاب ها ، صورت جلسه ها ، گزارش گردهمايي ها ، مجلات ، روزنامه ها ، كارنامه هاي تحصيلي ، دفترهاي حضور و غياب ، نمونه كارت هاي تشويقي دانش آموزان ، توبيخ ها و … را شامل مي شود .
2-7-3- اسناد شفاهي :
مقصود از اسناد شفاهي مطالبي است كه براساس سخنان و گفته هاي افراد و گروه ها تهيه شده باشد .
داستان ها ، افسانه ها ، خاطرات ، عقايد مذهبي ، شرح وقايع و مراسم و … مي تواند جزو اين اسناد باشد .
3-7-3- اسناد تصويري :
اين اسناد شامل ، نقاشي ها ، فيلم ها ، نقشه ها ، پيكره ها و نمودارها است كه پژوهشگر در شواهد (1) و
(2) از آن ها بهره مي جويد .
اسناد دست اول و دست دوم :
اسناد دست اول مداركي هستند كه گزارش دهنده خود شاهد آن ها بوده است . اين اسناد ، رخدادها را به طور مستقيم توضيح مي دهند مانند : خاطرات روزانه ي يك شخص ، انشا ، املا ، ورقه و نمرات امتحاني يك دانش آموز . اسناد دست دوم نيز شامل اسنادي است كه اطلاعات آنها بطور مستقيم از رخدادها سخن نمي گويند . مانند : مقاله هايي كه در مورد رفتارهاي مناسب مديران و معلمان يا كتاب هايي كه در زمينه ي موضوع پژوهش نوشته شده است .
